na tle Biblii Starego Testamentu

 

Wprowadzenie

Odkrycie w 1928 roku na tellu Ras Szamra starożytnego miasta portowego Ugarit otworzyło nowy etap badań nad starożytną Syro-Palestyną (biblijnym Kanaanem) i całym starożytnym Bliskim Wschodem. Archiwa literackie tego miasta reprezentują jedyny jak dotąd odnaleziony zbiór narodowej prozy i poezji z Syro-Palestyny okresu krótko przedbiblijnego. Jest to zbiór o unikatowej wartości dla poznania kultury i religii kananejskiej i jako taki stanowi bardzo ważny materiał dla studiowania szerokiego tła powstania hebrajskiej Biblii.

Ugarit było w II tysiącleciu przed Chr. miejscem handlu, rzemiosła oraz styku kultur różnych stron Bliskiego Wschodu (Syrii, Kanaanu, Mitanni (Hurytów), Mezopotamii, Cypru i wysp Morza Egejskiego, Egiptu i Hetytów). To niewielkie królestwo posiadało bogatą i znaczącą stolicę. Militarnie słabe, odgrywało jednak ważną kulturową rolę i wywierało ważki wpływ zwłaszcza w Lewancie, którego część stanowiło.

Ten wpływ widoczny będzie m.in. w biblijnej literaturze hebrajskiej, zwłaszcza tej starszej, z przełomu II i I tysiąclecia i z pierwszej połowy I tysiąclecia przed Chr. Otóż w literaturze ugaryckiej odnajdziemy pewne tradycje narracyjne i poetyckie, które w nowej formie i odmiennym przesłaniu religijnym znajdą się w historycznej, prorockiej i mądrościowej literaturze Starego Testamentu. Zrozumienie, w jaki sposób żyją i funkcjonują one w Ugarit, pomoże nam lepiej uchwycić, jakie miejsce, rolę i znaczenie otrzymają one w Biblii.

Mały eksperyment statystyczny pokazuje, że w egzegezie biblijnej nie możemy się dziś obejść bez bogatych danych dostarczanych przez ugarytologię: w światowym sześciotomowym słowniku biblijnym Anchor Bible Dictionary słowo Ugarit pojawia się 2386 razy w 441 artykułach, a słowo ugaritic (ugarycki) występuje 1520 razy w 433 artykułach. Więc łącznie (bez innych odmian fleksyjnych i słów powiązanych, jak np. Ras Szamra) już mamy prawie 4000 wystąpień – a jest to słownik nie o Ugarit, ale biblijny.

Nazwa i położenie 

Nazwa 

Ugarit to nazwa starożytnego fenickiego (kananejskiego) miasta-państwa leżącego w Syrii nad Morzem Śródziemnym. Nazwa określa samo miasto (stolicę), ale także niewielkie królestwo, nad którym rozciąga ono swą dominację [1]. W szczytowym okresie rozwoju obejmowało stolicę oraz ok. dziewięćdziesiąt miejscowości. 

Ugarit (czasem na j. polski oddawane jako Ugaryt [2]) to słowo w j. określonym jak ugarycki oznaczające najprawdopodobniej „pole” (ugaryckie ugar) lub coś podobnego. Nazwa miasta znana była już od połowy trzeciego tysiąclecia. Pierwsze jej świadectwo zostało znalezione na tabliczce z ok. 2400 r. przed Chr. w Ebla [3]. Pojawia się też akadyjska forma Ug-ga-ra-at^ki. 

Współcześnie funkcjonująca nazwa miejsca wykopalisk to Ras Szamra. Samo miejsce odkryć nie miało dokładnie ustalonej nazwy, bowiem nie było miejscowością (wbrew temu, co się czasem spotyka w opracowaniach). Polska nazwa tego wzgórza jest wzorowana na nazwie użytej w pierwszych relacjach z wykopaliska i nawiązującej do określenia używanego przez miejscową ludność. Ras Szamra (arab. “Wzgórze Anyżu”; inni tłumaczą: „Wzgórze Kopru, Główka Kopru” mając na myśli tę samą roślinę [4]) pochodzi od przyprawy powszechnie występującej na tym terenie. G. Saadé [5] podaje, że arabska nazwa wzgórza w transkrypcji jest odrobinę inna – Ras ech-Chamra (nasze Ras esz-Szamra). Jednak przyjął się pierwszy wariant, Ras Shamra, od którego pochodzi polski odpowiednik Ras Szamra, i on obecnie powszechnie obowiązuje. Określenie tell dodawane do nazwy (Tell Ras Szamra) wskazuje na wzgórze odkryć [6]. 

Położenie 

Współrzędne geograficzne Ras Szamra to 35°35´N (północ) 35°45´E (wschód). Ras Szamra położone jest w Syrii północnej nad Morzem Śródziemnym, zatem Ugarit było miastem nadmorskim, portowym. 

Zob. mapka na stronie głównej.

Ściślejsza lokalizacja: północne wybrzeże Syrii, ok. 12 km na północ od portowego miasta Latakia [7] (starożytna Laodicea ad mare), miasta, które dziś tętni życiem, i ok. 50 km na południe od ujścia Orontesu. Dziś w tamtym rejonie zbliżają się do siebie granice Syrii, Libanu i Turcji. Tell znajduje się w niewielkiej odległości (ok. 800 m) od wybrzeża Morza Śródziemnego i ok. 2 km od zatoki i małego portu rybackiego Minet el-Beida (arab. „Biały Port”, grec. Leukos limen)[8]. Natomiast patrząc z kierunku morza Ugarit leżało wprost naprzeciwko północno-wschodniego cypla Cypru (na szerokości geograficznej północnego cypla Cypru). 

Stanowiska archeologiczne 

Po starożytnym Ugarit pozostał dzisiaj duży ziemny kopiec wznoszący się ok. 20 m ponad otaczającą go równinę – wzgórze Ras Szamra. Cały tell zajmuje powierzchnię ponad 32 hektary[9] – jest to więc rozległy teren długości ponad 600 m, szerokość ponad 500. Ma kształt trapezoidalny o długości większej podstawy ok. 1000 m i szerokości 500 m. Tell opływają dwa strumyki – jeden obok Minet el-Bejda – łączące się na zachodzie i wpadające do Morza Śródziemnego[10]. 

Tell Ras Szamra to główne stanowisko wykopaliskowe, oprócz niego są jeszcze dwa: „dzielnica portowa” nad zatoką Minet El-Beida oraz oddalone niespełna 5 km od Ugarit i 8 km od Latakii wzgórze Ras Ibn Hani. W Ras Ibn Hani wykopaliska rozpoczęto w roku 1975. Na wzgórzu tym odkryto fortyfikacje oraz pałace. Dane archeologiczne wskazują, że osada zajmowana była prawie nieprzerwanie już od późnego brązu[11]. Znalezione monety sugerują, że miejsce było zasiedlone przez helleńskich osadników. 

Odkrycie Ugarit 

Historia odkryć

Jak wiele najcenniejszych światowych odkryć archeologicznych, także i to było dziełem przypadku (por. np. Qumran, Mari, Nag Hammadi itd.). Teren Ras Szamra znany był od dawna, ale nie wyróżniał się niczym specjalnym. Dopiero przypadkowe odkrycia wpłynęły na decyzję Departamentu Archeologicznego w Bejrucie o przystąpieniu do wykopalisk. 

Otóż w marcu 1928 roku syryjski rolnik wyznania alauickiego, Mahmed Mella az-Zir, podczas orki w pobliżu zatoki Minet el-Beida, ok. 150 m od brzegu morza, worał się pługiem w wielki kamień. Kiedy udało mu się go odkopać i podnieść, dostrzegł, że była to płyta nagrobna przykrywająca korytarz wiodący do grobowca. We wnętrzu znajdowała się ceramika, a niektóre z naczyń były w ogóle nieuszkodzone. Wieść o tym odkryciu dotarła do ówczesnego dyrektora Service des Antiquités w Bejrucie, prof. Charlsa Virolleauda, który wysłał na miejsce odkrycia swego asystenta L. Albanèse. Ten zabrał owe znalezione fragmenty ceramiki i poddano je badaniu. Gdy stwierdzono, że można je zidentyfikować z ceramiką cypryjską i mykeńską późnej epoki brązu (XIV – XIII w przed Chr.), a sam grobowiec datować na XIII w. przed Chr., rozpoczęto przygotowania do ekspedycji archeologicznej. 

Przypadkowe odkrycie przyciągnęło specjalistów i rozpoczęto na tym terenie prace wykopaliskowe. Z polecenia francuskiej Académie des Inscriptions et de Belles Lettres zorganizowano wiosną 1929[12] roku ekspedycję naukową, której kierownictwo powierzono Claude F.A. Schaefferowi, francuskiemu archeologowi[13]. Nikt jeszcze wtedy nie wiedział, do czego się dokopano. 

W pobliżu przypadkowo odkrytego grobowca odsłonięto nekropolię – cmentarzysko. Zbadano ok. 80 grobowców, prace trwały 5 tygodni. Ale 9 maja Schaeffer, szef ekspedycji, przerwał prace na terenie nekropolii – doszedł bowiem do słusznego wniosku, że cmentarzysko musi należeć do jakiejś większej, rozwiniętej osady ludzkiej. Tak oto przeniósł się na sąsiadujący tell znajdujący się ok. 1200 m od nekropolii, a ok. 800 m od zatoki Minet el-Beida – tell Ras esz-Szamra. Po wstępnych badaniach powierzchni Schaeffer zdecydował się przystąpić do prac wykopaliskowych. Wybór był bardzo trafny, gdyż już na początku znaleziono tu fundamenty wielkiej budowli zniszczonej przez pożar. 

Nie upłynął jeszcze tydzień od rozpoczęcia wykopalisk na terenie Ras Szamra, gdy 14 maja 1929 roku w narożniku jednej z komnat pod grubą warstwą popiołu i kamieni znaleziono dużą tablicę glinianą, pokrytą pismem klinowym. Po niej znaleziono następne, poukładane w małych pakietach na przestrzeni dwóch metrów kw. Tak pisał po tym odkryciu Schaeffer w swym pierwszym sprawozdaniu: „Zdaniem p. Virolleauda – któremu je przedłożyłem – te tablice reprezentują typ nowego pisma i na razie nie można ich odczytać”. W dwa dni po odkryciu tej małej biblioteki, odkryto skład broni, a w nim 5 toporków z inskrypcjami, pokrytymi tajemniczym pismem. Znaleziono też rzadkie fragmenty ceramiki, takie jak w nekropolii, datowane na XIII w. 

W następnych latach kontynuowano prace wykopaliskowe. Corocznie do 1939 odbywały się wiosenne kampanie archeologiczne, w wyniku których dokonano przekopania niemałej części terenu. Prace przerwała II wojna światowa. Do 1939 roku przeprowadzono 11 kampanii wykopaliskowych. Każda z nich przyniosła wielorakie i niezwykłe znaleziska. Odkryto wiele bardzo cennych pomników przeszłości, a przede wszystkim tekstów o niezwykłym znaczeniu. Prace wznowiono w 1948 roku i znów dostarczyły one wiele cennych materiałów. Miedzy innymi to właśnie po wojnie w 1948-1949 znaleziono trzy tabliczki zawierające „alfabet klinowy z Ras Szamra”. Początkowo prace prowadzili wyłącznie Francuzi – potem dołączyli do nich Włosi. Jednak aż do końca XX wieku była to francuska ekspedycja archeologiczna. Pracami kierował przed długi czas C.F.A. Schaeffer: 1929 – 1939 i 1948 – 1969. Przerwa spowodowana była wojną światową. Druga przerwa w wykopaliskach miała miejsce w latach siedemdziesiątych, także z powodu wojny (Jom Kipur, 1973 r.). W latach 1972 – 1974 pracami kierował Henri de Contenson, w latach 1975-1976 Jean-Claude Margueron, a po nim w latach 1978 – 1998 Marguerite Yon. Od 1999 roku ekspedycja stała się wspólnym przedsięwzięciem syryjsko-francuskim, a kierują nią Yves Calvet i Balsam Jamous. Prace wykopaliskowe kontynuowane są aż po dziś dzień. 

Z dotychczasowych wykopalisk w Ras Szamra wyłoniło się rozległe miasto z jego pałacami, świątyniami, bibliotekami i archiwami, domami, grobowcami, magazynami i zabudowaniami gospodarczymi. Odkryto groby, świątynie, olbrzymi pałac, statuetki bogów i stele, broń i narzędzia, naczynia i rzeźby z kości słoniowej. Ale przede wszystkim wydobyto na światło dzienne polityczne i religijne teksty z archiwów starożytnego królestwa Ugarit. Odkrycia okrzyknięto najbardziej sensacyjnymi znaleziskami archeologicznymi XX w (praktycznie do czasów odkryć w Qumran – 1947 r.) 

Wykopaliska aktualnie obejmują trzy stanowiska: wspomniane już wzgórze Ras Szamra, „dzielnicę portową” nad zatoką Minet El-Beida oraz oddalone niespełna 5 km od Ugarit wzgórze Ras Ibn Hani.

Identyfikacja odkrycia

Jak wspomniałem, nikt na początku nie wiedział, do czego się tak naprawdę dokopano. Starożytne miasto Ugarit znane było z tekstów z okresu brązu. Najwcześniejsze świadectwo pochodzi z Ebla (ok. 2200 r. przed Chr.). O Ugarit mówią też teksty egipskie i dokumenty z archiwum z Mari (XIX i XVIII w. przed Chr.) oraz późniejsze z Alalah i listy z el-Amarna (XVI i XIV w.). Z tych danych wynikało, że w północnej Syrii, w miejscu bliżej nieokreślonym, istniało niegdyś miasto Ugarit, prowadzące rozległy handel zarówno morski, jak i lądowy. Ugarit jest tam wymieniane jako ważne fenickie miasto portowe. Do roku 1928 nie znaleziono jednak i nie zlokalizowano jego miejsca. 

I też nie od razu identyfikacja Ras Szamra z Ugarit narzuciła się uwadze uczonych. Początkowo odkryte osiedle zidentyfikowano z Sumur lub Sapuna, znaleziono bowiem stelę ku czci Baala Sapuna[14]. Gdy W.F. Albright (znany archeolog i orientalista) już w 1930 r. proponował identyfikację odkryć ze starożytnym Ugarit, nie brakowało głosów sceptycznych. Dalsze jednak poszukiwania potwierdziły tę opinię. Odkryto bowiem teksty, w których nazwa miasta nie pozostawiała żadnych wątpliwości[15]. Identyfikację Ras Szamra z Ugarit potwierdzono jednoznacznie w 1932 roku (po ponad 3 latach wykopalisk), gdy już wielokrotnie w dokumentach odkrytych pojawiała się nazwa Ugarit. Uczony francuski F. Thureau-Dangin w szeregu artykułów zamieszczonych w czasopiśmie „Syria” w latach 1932 – 1935 w oparciu o odnalezione teksty uzasadnił hipotezę W.F. Albrighta.

Dzieje miasta 

Warstwy odkryć

Na tellu Ras Szamra dokonano wykopu stratygraficznego poprzez kolejne, nakładające się warstwy zasiedlenia. Wykop ten sięgał aż 17 m głębokości, gdzie odkryto najstarsze pokłady. Dzięki niemu ujawniono pięć warstw archeologicznych, odpowiadających pięciu kolejnym warstwom osiedlenia. W każdej z nich odnaleziono ślady obecności człowieka i kolejne poziomy cywilizacyjne. Badanie warstw wykazało, że Ras Szamra było zamieszkane już w VII tysiącleciu. W III tysiącleciu osiedliła się tu ludność kananejska, która wykorzystując położenie doprowadziła miasto w II tysiącleciu (XV – XII w.) do wielkiego rozkwitu kulturalnego i handlowego. 

Najniższa, najwcześniejsza warstwa, odnaleziona na głębokości 17 m, została oznaczona numerem V. Według danych uzyskanych na podstawie badań izotopem węgla C14 materiał w niej odkryty zalicza się do VII i VI tysiąclecia przed Chr. (warstwa niemalże współczesna najdawniejszym osiedlom neolitycznym[16] Bliskiego Wschodu). Warstwa zawierała pozostałości niewielkich fortyfikacji miasta. Pierwsi osadnicy na tym miejscu nie używali ceramiki (nie odnaleziono żadnych resztek ceramicznych). Odnaleziono za to kilka małych amuletów w kształcie nagiej kobiety (prymitywne figurki złote lub gliniane), zwykle kojarzone z religią płodności oraz wiele zabytków kultury materialnej, jak narzędzia i broń wykonane z kamienia i z kości oraz szczątki budowli, wskazujące, że samo miejsce mogło być otoczone prymitywnym murem. Świadczą one o tym, że już wtedy na terenie Ras Szamra znajdowało się ważne osiedle, w którym krzyżowały się różne wpływy. 

Warstwa IV (12-16 m poniżej powierzchni) odpowiada okresowi, który archeolodzy określają chalkolitem (epoka miedzio-kamienna) (druga połowa V tysiąclecia przed Chr.). Tu już odkryto ceramikę, i to wielobarwną, podobną do ceramiki odkrytej na innych miejscach basenu Morza Śródziemnego, przede wszystkim do ceramiki z Cypru, a także z Tell Halâf, leżącego na granicy miedzy Syrią a Turcją. 

Warstwa III (obejmuje IV i III tysiąclecie) rozpoczyna się pod koniec chalkolitu (ok. 3500 r. przed Chr.) i obejmuje okres wpływu kultury ubaidzkiej[17], który nagle się urywa. Kultura ubaidzka rozpowszechniła się, jak można przypuszczać, z Mezopotamii. Warstwa ta czasowo sięga do wczesnego brązu (ok. 3000 r. przed Chr.) i kończy się po pojawianiu się ceramiki „Chirbet Kerak”[18]. Badacze znaleźli w tej warstwie ślady zaawansowanych technologicznie przedmiotów z metalu. 

Warstwa II zawiera pozostałości datowane mniej więcej na lata 2100 – 1600 przed Chr. (epoka średniego brązu). Dość powszechne dla tego okresu są artefakty egipskie. W Ugarit tego okresu kwitło życie miejskie. W warstwie II odkryto m.in. dwie monumentalne świątynie, z których pierwszą zidentyfikowano jako świątynię Baala, a drugą jako świątynię Ela lub Dagona[19]. Zbudowano je prawdopodobnie na miejscu wcześniejszych świątyń. Odkryto też inskrypcję klinową w języku akadyjskim z czasów pierwszej dynastii babilońskiej (1894-1595 przed Chr.). W późniejszej fazie tego okresu Ugarit przeżywało schyłek swej świetności, co łączy się z panowaniem Hyksosów w Egipcie (ok. 1750-1200 przed Chr.). 

Warstwa I, ostatnia, górna warstwa tellu, obejmuje materiał z późnego brązu (1500-1200). To okres współczesny Nowemu Państwu egipskiemu (XVI do XII w.)[20] i okres el-Amarna (XIV w.), a w Biblii okres współczesny epoce patriarchów, Mojżesza (XIV lub XIII w.) oraz sędziów. Jest to „złoty wiek” rozwoju miasta Ugarit i jego portu Minet el-Beida. Do tej warstwy należą (w znakomitej większości) teksty klinowe z Ras Szamra, a także imponujący pałac królewski. Pałac ten (z XV-XIV w.) należy do największych pałaców z tych czasów. 

Okres ten zakończył się nagle, ok. 1200 (lub 1180) r. w związku z wędrówkami „ludów morza”, najeźdźcami z Krety i innych wysp greckich (m.in. Filistynami) na tereny starożytnego Bliskiego Wschodu. Najazd objął zarówno państwa na wybrzeżu, jak też imperium hetyckie i sięgnął aż po Egipt. Miasto Ugarit zostało wtedy zniszczone i spalone[21]. Być może przetrwało jeszcze przez kilka dziesięcioleci, ale ostatecznie upadło. Po 1200 r. nie odnotowano żadnego znaczącego okresu zasiedlenia Ras Szamra.

Rekonstrukcja historii miasta (na podstawie warstw) 

Jak wykazały badania pięciu zidentyfikowanych warstw, tell Ras Szamra był zamieszkały od VII tysiąclecia przed Chr., z tego bowiem okresu pochodzą pierwsze ślady zasiedlenia miasta. W epoce neolitu, który w Syrii i Palestynie był okresem osadnictwa, pojawiły się na nim, obok myśliwych i rybaków, grupy rolnicze. Badania porównawcze wskazują, że w tym okresie kultura materialna ówczesnych mieszkańców Ugarit oraz ludności zajmującej tereny nadmorskie była taka sama, jak ludzi zamieszkujących ówczesną Syrię wewnętrzną. 

Na początku VI tysiąclecia odnotowuje się wprowadzenie nowych sposobów produkcji – zarówno w rolnictwie, zmian w architekturze oraz w wytwarzaniu naczyń. Późny neolit był dla Ras Szamra okresem znaczącego rozwoju zarówno pod względem postępu technicznego, jak też wzrostu populacji. 

Natomiast przejście do okresu chalkolitu (druga połowa V tysiąclecia przed Chr. – nasza czwarta warstwa) nie było czasem spokoju. Nastąpiła redukcja populacji oraz przybycie nowych osadników o cechach wschodnich. To dla tej epoki charakterystyczna jest wspomniana wyżej dekorowana, kolorowa ceramika. 

Całe IV tysiąclecie nie było również pomyślne. Obserwuje się tu nowe elementy wśród ludności tellu i w kulturze tego regionu. Świadectwa materialne zdają się wskazywać na wpływy Mezopotamii i kultury tego okresu zwanego dla Mezopotamii Ubaid. Wzmianki w mezopotamskim eposie o Gilgameszu, pozwalające sądzić o zainteresowaniu Mezopotamii wybrzeżem Morza Śródziemnego, później historycznie potwierdzone, zdają się potwierdzać owe ślady. Kultura ubaidzka rozpowszechniła się, zawdzięczając swój rozwój zastosowaniu miedzi. 

Od ok. 3000 r. przed Chr., czyli od początku wczesnego brązu, znacznie poszerza się obszar zajmowany przez ludność Ugarit. Centrum tellu przybiera charakter miejski z niewielkimi ulicami i strukturami obronnymi. Ostatnia faza wczesnego brązu to dla Ugarit szybki rozwój metalurgii. Produkowany brąz służy zarówno do produkcji broni, jak też narzędzi i dekoracji. 

Ok. 2200 r. przed Chr. tell został opuszczony, podobnie jak inne siedliska Bliskiego Wschodu, na okres mniej więcej jednego lub dwóch stuleci. Miasto na nowo ożyło ok. 2000 r. przed Chr., czyli u początków średniego brązu, wraz z przybyciem ludności koczowniczej (Amoryci zachodni?), która powoli osiedlała się w Syrii. Na ugaryckim akropolu osiadła wtedy ludność specjalizująca się w metalurgii, bardziej niż w budownictwie. Dopiero od roku 1900 zaczyna się nowy okres rozwoju urbanistycznego (1900 do 1650 przed Chr.), który dla Ugarit oznacza połączenie tradycji pochodzących z rejonów nadmorskich z tymi z Syrii wewnętrznej i z Mezopotamii. Miasto zajmowało wtedy całą powierzchnię wzgórza, posiadało świątynie, pałace i struktury obronne. Koniec średniego brązu (ok. 1600 przed Chr.) oraz pierwsza faza późnego brązu pozostają nieznane, ale był to raczej czas niespokojny dla Ugarit. Miasto zostało częściowo zniszczone i na jakiś czas opuszczone.

Szczytowy okres rozwoju 

J.A. Fine, The Socioeconomic Organization of the Metalworkers During the Late Bronze Period at Ugarit, Chicago: The University of Chicago 1997; M. Heltzer, The Rural Community in Ancient Ugarit, Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag 1976; M. Heltzer, Private Property in Ugarit, w: A. Archi (red.), Circulation of Goods in Non-Palatial Context in the Ancient Near East (Incunabula Graeca 82), Rome: Edizioni dell’Ateneo 1984, 161-193; P. Vargyas, Stratification sociale à Ugarit, w: M. Heltzer, E. Lipínski (red.), Society and Economy in the Eastern Mediterranean (c. 1500-1000 B.C.) (OLA 23), Leuven: Peeters 1988, 111-123.

Sytuacja społeczno-ekonomiczna

Po tych burzliwych okresach w dziejach miasta nadszedł czas największego rozkwitu. Ugarit w XV, XIV i XIII w. (czasy Mojżesza i Wyjścia) było dobrze prosperującą i znaczącą stolicą. Miasto wielce się wzbogaciło (głównie dzięki handlowi morskiemu) i nabrało znaczenia. Zamożność Ugarit przejawiała się w rozbudowie miasta, budowie i wyposażeniu domów, w obszernych magazynach, służących jako składy licznych towarów oraz obfitych darach grobowych znajdujących się w grobowcach. Wyrazem zamożności był także wielki pałac królewski i jego bogate wyposażenie. W ruinach pałacu znaleziono liczne przedmioty ze złota, drogich kamieni, kości słoniowej i alabastru. Innym wyrazem bogactwa miasta były archiwa świadczące o rozległych w tym czasie kontaktach międzynarodowych Ugarit.

Rozległe kontakty Ugarit stawiały je, obok Byblos (też Sydonu i po nim Tyru)[22] w rzędzie ważniejszych miast wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego. Ugarit utrzymywało przede wszystkim bliskie stosunki i ścisłe związki ekonomiczne i kulturalne oraz polityczne z różnymi miastami środkowej Syrii, Fenicji i Palestyny, czyli m.in. z wymienionymi miastami. W mieście istniały liczne warsztaty tkackie, w których wytwarzano m.in. słynną fenicką purpurę. 

O kontaktach Ugarit z Mezopotamią, a szczególnie z królestwem Mari, świadczą dokumenty pochodzące z archiwów tego miasta, leżącego w dolinie Eufratu. Wspomina się w nim niejednokrotnie o Ugarit. Zachował się miedzy innymi tekst, w którym władca Ugarit zwraca się poprzez pośrednika do Zimrilima, króla Mari, z prośbą o pozwolenie mu zobaczenia jego pałacu, który uważano wtedy za jedne z cudów architektury ówczesnego świata. O kontaktach z Mezopotamią świadczy też list asyryjskiego księcia imieniem Belubur do ugaryckiego króla Ilumilku[23]. 

Ponadto miasto utrzymywało ożywione kontakty z wyspami Morza Egejskiego[24] i Morza Śródziemnego, jak Kreta (wymieniana w tekstach ugaryckich jako kptr, czyli Kaftor – którą to nazwę znamy też ze Starego Testamentu kaftôr[25]), Rodos i niezbyt odległy Cypr (skąd sprawdzano głównie miedź). Import miedzi z Cypru umożliwił rozwój przemysłu metalowego w Ugarit i wyrób przedmiotów z brązu, z czego miasto słynęło. Wyrabiano tu ozdoby, narzędzia i broń oraz przedmioty codziennego użytku. O żywych kontaktach ze światem egejskim (także jeszcze z wcześniejszego okresu) świadczą odnalezione ceramika i różne przedmioty typu egejskiego, cypryjskiego i mykeńskiego, znajdowane głównie w grobowcach, w których architekturze także widać wpływy minojskie i mykeńskie. Grobowce proweniencji mykeńskiej w Ugarit świadczą o pewnej (może znacznej) liczbie ludności mykeńskiej zamieszkującej Ras Szamra. 

Ugarit miało też kontakty z Egiptem i państwem Hetytów. O kontaktach z Egiptem tego okresu świadczą listy z el-Amarna (epoka el-Amarna odpowiada właśnie ostatniej epoce Ugarit). W korespondencji faraonów z królami miast-państw Syrii i Palestyny nie tylko wielokrotnie wspomina się Ugarit, ale także zachowały się listy Ammisztamru I, króla Ugarit, wysłane do Egiptu. W jednym z listów król Ugarit zapewnia faraona Amenhotepa II o swej wierności i prosi go o pomoc. Potwierdza to fakt, że Ugarit nie było znaczącą potęgą militarną. To niewielkie królestwo z bogatą stolicą nawet w okresie swego rozkwitu było królestwem mniejszym od sąsiedniego Amurru[26] i słabszym od hetyckiego Karkemisz. Król ugarycki w powyższym liście prosi faraona prawdopodobnie o pomoc właśnie przeciw państwu Amurru, które przez pewien czas zagrażało Ugarit – tak, jak zagrażało niedługo potem Izraelitom wchodzącym do Kanaanu (zob. np. cytaty przypisu 28). Wskazywałoby to, że Ugarit uznawało wówczas zwierzchność polityczną Egiptu. 

Samo miasto zajmowało teren ok. 25 hektarów (czyli w przybliżeniu teren całego tellu) i dominowało nad terytorium o powierzchni ok. 2000 km kw. (czyli porównywalnym do naszego średniego powiatu). Nad miastem górował akropol z terenem świątynnym, a w zachodniej części miasta dominował pałac królewski. Kilka budowli tego okresu wydaje się mieć szczególne znaczenie. Są to pałac królewski, świątynia Baala i świątynia Ela (lub Dagona) oraz brama. Ponadto w północno-zachodniej części miasta znajdowało się huryckie sanktuarium. 

Fortyfikacje miały kluczowe znaczenie na terenie płaskim, przylegającym do morza, gdzie najłatwiej dostać się było najeźdźcom. Dwa niewielkie potoki opływające miasto nie dawały odpowiedniego zabezpieczenia. Już w okresie średniego brązu Ugarit było otoczone wałami. Podobnie było w okresie późnego brązu. Niewiele z tych struktur pozostało do naszych czasów, w trakcie wykopalisk odnaleziono tylko nieliczne ich ślady. 

Strategiczne znaczenie posiadały bramy, jedyna dobrze nam znana znajdowała się w pobliżu kompleksu pałacowego. Ale nie była raczej głównym wejściem do miasta, trudno sobie bowiem wyobrazić, że przez nią do miasta wchodziły karawany oraz transport towarów z portu (zbyt wąska). Taka brama mogła znajdować się od południa. 

Rzemieślnictwo i handel nie były jedynymi zajęciami mieszkańców tellu. Położenie miasta, które obejmowało nadmorskie niziny, oraz łagodny klimat stwarzały sprzyjające warunki dla rozwoju rolnictwa i hodowli. Uprawiano zboża (pszenica, jęczmień i proso) oraz rośliny przemysłowe (len). Tereny rolnicze wokół miasta dostarczały różnych produktów rolnych, np. oliwy, zboża. Tereny górzyste wykorzystywano dla zakładania sadów i winnic, stosując tarasowy system uprawy roli. Wielkie znaczenie dla miasta miała żegluga morska i handel morski; potwierdzają to odkryte w świątyni Baala kotwice wotywne. Ludność tego państewka w okresie rozkwitu szacuje się na 35 – 40 tys. 

Odbicie tego gospodarczego rozkwitu i zarazem struktury społecznej znajdujemy w odkrytych dokumentach, gdzie obok spisów osób wysoko postawionych w hierarchii państwowej: urzędników dworu znajdują się spisy ludzi zamożnych, często właścicieli majątków ziemskich, spisy kupców, rzemieślników, kapłanów i żołnierzy oraz spisy osób według miast i wsi należących do królestwa oraz według ich przynależności do różnych korporacji. Istniała też w Ugarit warstwa niewolników. Miasto było nie tylko ważnym ośrodkiem gospodarczym, ale także kulturowym – spotykamy w nim bowiem wszystkie kultury ówczesnego świata[27]. 

Prawdopodobnie około 1360 roku pożar w mieście przerwał na pewnie czas okres pomyślności. Nie był on następstwem jakiegoś najazdu, lecz prawdopodobnie trzęsienia ziemi. Ogień zniszczył archiwa znajdujące się w pałacu, gdyż dokumentu sprzed tego okresu nie przetrwały. Zachowały się natomiast archiwa, których początek można datować na dobę panowania króla Niqmaddu II (ok. 1360 – 1330 przed Chr.) [28].

Sytuacja polityczna

Pomyślność i bogactwo miasta sprawiały, że niejednokrotnie było ono terenem zakusów różnych sił. Ugarit było centrum administracyjnym niewielkiego królestwa, które przeżywało w tym okresie różne trudności polityczne. Choć ekonomicznie dobrze prosperowało, to militarnie było słabe. 

W okresie 1550 – 1350 podlegało Egiptowi i Mitanni (czyli Hurytom). O wpływach Hurytów świadczą znaleziska (imiona, teksty, własna świątynia), wskazujące na znaczny element hurycki w mieście. Jednak mocniej zaznaczyło się zwierzchnictwo Egiptu. Okres rozkwitu Ugarit odpowiada czasom Nowego Państwa egipskiego[29]. I rzeczywiście Ugarit, podobnie jak inne miasta-państwa Syrii i Palestyny, znalazło się w strefie wpływów Egiptu (zwłaszcza za XVIII dynastii: XVI – XIV w.). Prawdopodobnie od tego okresu Egipt prowadził politykę przymierza z miastami-państwami Syrii. Przymierza te niejednokrotnie pieczętowano małżeństwami dynastycznymi – czego również potwierdzenie i przykład mamy w Biblii, w historii króla Salomona[30]. Przykładem takich wpływów egipskich w Ugarit może być nagrobna stela Senusereta-Ankha, wysokiego urzędnika egipskiego, w otoczeniu dwóch żon (być może ugaryckich), a także liczne skarabeusze odnalezione na tellu. 

Następnie w latach 1350 – 1200 królestwo podlegało imperium hetyckiemu. Zmiana nastąpiła za panowania wspomnianego króla Niqmaddu II ok. 1355 r. Był to czas szybkiego schyłku imperium Egiptu[31] i jeszcze szybszej ingerencji hetyckiej w Syrii. Miasto prawdopodobnie samo zmieniło orientację polityczną i dobrowolnie poddało się zwierzchności imperium hetyckiego. Podstawą prawną przyszłych stosunków stał się traktat Niqmaddu II z Suppiluliumą, królem Hetytów. Taka sytuacja podporządkowania małych miast-państw, starożytnego Wschodu wielkim imperiom, jak już zauważyliśmy, zdarzała się bardzo często. 

Zapewniwszy sobie spokój w dziedzinie stosunków politycznych i w płaszczyźnie wojskowej, królestwo Ugarit mogło odtąd bez przeszkód zajmować się sprawami swoich stosunków handlowych zarówno w ramach państwa hetyckiego, jak i poza nim. Nie wydaje się bowiem, że zwierzchność hetycka była bardziej uciążliwa od egipskiej, gdyż i w tym czasie miasto-państwo Ugarit zachowało swą pełną autonomię. Niqmaddu oprócz zasług politycznych położył wielkie zasługi dla życia kulturalnego i artystycznego miasta. Za jego czasów odbudowano po pożarze pałac królewski w imponującej formie, co ukazały prace wykopaliskowe. Ponadto wtedy także przepisano, a może i napisano liczne teksty mitologiczne i kultowe, świadczące o bogactwie i wysokim poziomie ugaryckiej literatury. 

Hetyci utrzymywali kontrolę polityczną i wojskową nad północną Syrią, wykorzystując podległe państewka do ściągania trybutów, opłat i danin. Szanowali jednak miejscowe zwyczaje i nie narzucali swojej kultury, sztuki czy religii. Zarazem wprowadzali swą polityką elementy spokoju i stabilizacji. Sytuacja ta utrzymała się aż do ok. 1200 r. Duża bitwa pod Kadesz nad Orontesem (1285 przed Chr.), w której starły się wojska egipskie z hetyckimi walczące o wpływy polityczne w Syrii, nie zmieniła tego stanu[32]. 

Dziejom Ugarit położył kres najazd „ludów morza”. „Ludy morza” to określenie wymyślone przez archeologa Gastona Maspero, określające zbiorowo indoeuropejskie ludy egejskie, które pod koniec XIII w. przed Chr. ruszyły z basenu Morza Egejskiego na podbój Bliskiego Wschodu. W tekstach egipskich na ich określenie spotykamy termin perasata. Dla nas są one ważne, gdyż wśród nich są także biblijni Filistyni, odwieczni wrogowie Izraela, z którymi walczył Samson oraz Izraelici za czasów Samuela. Inskrypcje egipskie wymieniają, jakie ludy składają się na perasata i wśród nich właśnie Pulesati (czyli Filistyni) to jedyna pewna identyfikacja. Ludy te uderzyły na wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego, potem ruszyły na Egipt, skąd odparte przez Ramzesa III (w 1190 r. przed Chr.) skierowały się ponownie na północ i na wschód[33], rozlewając się nie tylko na terenach przybrzeżnych Morza Śródziemnego, ale dotarły daleko w głąb Azji Mniejszej. Spustoszyły i zniszczyły szereg miast nadmorskich Kanaanu (jak Ugarit, Byblos, Sydon i inne), zakładając nieraz na ich gruzach własne miasta i państwa. Przyczyniły się także do upadku Hetytów. Zburzone miasta zniknęły z widowni dziejów – i dopiero w XX w., w czasach współczesnych, ekspedycje archeologiczne w różne miejsca Bliskiego Wschodu odsłoniły ich życie, bogactwo i wspaniała kulturę. 

Ustrój Kanaanu

W przeciwieństwie do Egiptu, Mezopotamii w pewnych okresach lub Azji Mniejszej, wczesne ludy Kanaanu nie posiadały jednego władcy, którego panowanie rozciągałoby się na cały kraj. Kananejczycy nigdy nie wydali słynnego wodza ani króla. Każdym z miast tamtego terenu rządził kto inny. Badania potwierdziły, że na terenie Syrii i Palestyny istniały w starożytności niewielkie państwa, których ośrodkami były zazwyczaj ważniejsze miasta[34]. Władzę nad całym Kanaanem miało zgromadzenie władców wszystkich miast[35]. 

Kanaan składał się z kilku miast-państw samowładnych i w pewnym sensie samowystarczalnych. Król, a raczej władca panował nad każdym z nich. Zwróciłem wyżej uwagę, że w Księdze Jozuego w 12 rozdziale wymieniono aż 31 królów, z którymi walczyli Izraelici, zdobywając Kanaan – co potwierdza fakt dużego rozdrobnienia państewek Kanaanu. Nic dziwnego, że nie stanowiły wielkiej siły militarnej i w całym niemal II tysiącleciu przed Chr. podlegały bądź Egiptowi, bądź Hetytom.

Królowie Ugarit

Historykom trudno jest ustalić, kto i kiedy założył królewską dynastię w Ugarit. Pierwsza chronologicznie wskazówka w tej kwestii to pieczęć z inskrypcją „Jakarum, syn Niqmaddu, króla Ugarit”. Pieczęć ta pochodzi prawdopodobnie z XIX w. przed Chr. Następne stulecia pozostają nieustalone. Można jednak prześledzić władców od XIV w. przed Chr. aż do momentu zniszczenia miasta (XII/XI w.). Oto ostatni królowie Ugarit: 

1. Ammisztamru I
2. Niqmaddu II
3. Ar Kalba
4. Niqmepa
5. Ammisztamru II
6. Ibiranu
7. Niqmaddu III
8. Hammurapi 

Przynajmniej pierwszy z nich był wiernym wasalem Egiptu i pisywał regularne listy do tego kraju, o czym wspomniałem wyżej (jego listy odnaleziono w el-Amarna). Za czasów drugiego, jak również powiedzieliśmy, sytuacja się zmieniła. Niqmaddu wypowiada wierność egipskiemu faraonowi Echnatonowi, stając po stronie króla Hetytów. Ammisztamru II, piąty z kolei król na liście, był synem Niqmepy – czwartego króla. Władcę tego zapamiętano z tekstu opisującego jego małżeństwo i rozwód z żoną, która okazała się cudzołożnicą. Hetyci zmusili Ammisztamru II i jego syna, kolejnego króla, Ibiranu, do przekazania pieniędzy i wysłania wojsk, by wesprzeć Hetytów w walce z nowym przeciwnikiem – Asyryjczykami. Panowanie dwóch ostatnich królów Ugarit, Niqmaddu III i Hammurapiego, było krótkie i pozbawione znaczenia.

Ludność miasta 

Odnalezione na tellu imiona i teksty (przynależące do różnych języków i grup etnicznych) wskazują na zróżnicowanie ludności w Ugarit. Populacja miasta pod względem etnicznym nie była jednolita. Ludność hurycka stanowiła nie małą jej cześć, może nawet 10 procent. Świadczą o tym, jak wspomniałem wyżej, imiona i teksty huryckie, jak też kult sprawowany w języku huryckim we własnej świątyni z odrębnym personelem świątynnym. 

Nas jednak interesuje autochtoniczna ludność Ugarit, posługująca się językiem i pismem ugaryckim. Nie do końca rozwiązanym problemem pozostaje pytanie, do której grupy Semitów należy zaliczyć tych „rdzennych” mieszkańców Ugarit. 

Na początku epoki średniego brązu (około 2000 przed Chr.) datuje się w tamtejszych źródłach przybycie na tereny Mezopotamii ludności określanej akadyjskim terminem Amurru (sum. MAR.TU), czyli Amorytów[36]. W tym samym czasie następują zmiany ludnościowe w Syrii, co może wskazywać, że i tam dociera nowa fala ludności. W Ugarit wiąże się to z nowym osadnictwem na tellu oraz z budową miasta z murami i pałacem w ramach drugiej fali urbanizacji. Przybyła ludność należy do Semitów zachodnich, ale dokładniejsze jej określenie jest, póki co, niemożliwe. Pewnym uproszczeniem jest sugestia, że nowa fala ludności semickiej dała początek fenomenom kulturowym, które w Mezopotamii określane są jako amoryckie, a na zachodzie – czyli w Syrii i Palestynie – jako kananejskie. Te określenia nie przesądzają o przynależności etnicznej czy językowej mieszkańców Ugarit. 

Po okresie opuszczenia miasto znowu zostaje odbudowane w XVI w. przed Chr. i rozpoczyna się jego ostatni, najbogatszy okres, zakończony zniszczeniem i opuszczeniem tellu. Terytorium miasta w późnym brązie zamieszkiwali w pierwszym rzędzie Semici należący do grupy zachodniej – obejmującej swym zasięgiem tereny współczesnej Syrii, Libanu, Izraela, Jordanii oraz Autonomii Palestyńskiej. Semitów zamieszkujących Bliski Wschód dzieli się na wschodnich i zachodnich (podobnie języki, jakimi się posługiwali). Do pierwszej przynależeli posługujący się językiem akadyjskim Asyryjczycy i Babilończycy. Semitów zachodnich dzieli się na podgrupę południową i północną. Do podgrupy południowej zalicza się Arabów i Etiopczyków, zaś do północnej należą Aramejczycy i Kananejczycy. Do tych ostatnich z punktu widzenia językowego przynależą Hebrajczycy, Fenicjanie, Punijczycy, Moabici, Edomici. Analiza języka ugaryckiego pozwoliła przypisać go do tej właśnie grupy – grupy semickiej północno-zachodniej (podział tradycyjny j. semickich). Nie ma jednak jednomyślności, czy należy go uznać za język z podgrupy kananejskiej. Ważne pytanie, czy ludność Ugarit można utożsamiać z biblijnymi Kananjeczykami, potraktuję osobno i spróbuję odpowiedzieć na nie w kolejnym punkcie.

Ugarit a Kanaan 

P.C. Craigie, Ugarit, Canaan, and Israel, Tyndale Bulletin 34 (1983) 145-167; J. Day, Canaan, Religion of, w: The Anchor Bible Dictionary, New York 1992, t. I, s. 831; A. Mrozek, Między Ugaritem a Starym Testamentem, Przegląd Powszechny 7-8 (1019-1020) (2006) 79; E. Lipiński, Język ugarycki a hebrajszczyzna ksiąg biblijnych, Studia Judaica 11 (2008) 301-307. 

Czy Ugarit jest miastem kananejskim i czy mieszkańców miasta zaliczamy do Kananejczyków? Czy teksty z Ugarit są tekstami kananejskimi a język językiem Kanaanu? 

Mieszkańcy Ugarit nie nazywali samych siebie Kananejczykami. W jednym z tekstów ugaryckich mówi się o przybyciu do miasta pewnego Kananejczyka – to jednak nie jest wystarczający argument, aby nie zaliczyć mieszkańców Ugarit do grupy określanej jako Kananejczycy. 

Język ugarycki świadczy raczej za przynależnością do nurtu kananejskiego, choć zawiera pewne cechy wyróżniające go od typowych języków semickich. Traktuje się go czasem jako osobną grupę języków semickich, choć to podejście też bywa krytykowane w słowach, że wyodrębnia się osobną grupę tylko dla jednego języka. Szerzej zarysuje ten temat omawiając języki semickie i na ich tle j. ugarycki. 

Królestwo Ugarit było położone około 125 km na północ od historycznych krańców Kanaanu. Nie jest wspomniane w Biblii przy wyliczaniu miast czy królów Kanaanu. Nie sposób więc zaliczyć Ugarit bezpośrednio do kananejskich miast, a j. ugaryckiego do wprost do „języków Kanaanu, obok fenickiego, hebrajskiego i innych”[37]. Część autorów piszących o Ugarit wypowiada się o mieście jako o części Kanaanu, zarówno pod względem terytorialnym, jak i kulturowym. Jednak, jak zaznaczyłem, kwestia ta wymaga sprostowania, bądź raczej uściślenia, które ująłbym tak: 

Choć Ugarit pod względem położenia nie stanowi obszaru ściśle należącego do biblijnego Kanaanu, to jednak przynależy do kultury kananejskiej i przez to jest również do pewnego stopnia reprezentatywny dla kananejskiej religii[38]. 

„Można postawić i przyjąć tezę o pewnej jedności kulturowej obejmującej całe terytorium syryjsko-palestyńskie. Przemawia za tym wspólnota językowa. Kto czyta w oryginale hebrajskie teksty biblijne i sięga po tabliczki z Ugarit, zadziwia się, widząc bliskość językową i podobieństwo motywów. Do tego dochodzi jeszcze aspekt religijny. I znów zaskakują podobne zwroty i idee. A trzeba pamiętać, że przecież Biblia jest świadectwem religii monoteistycznej, a Ugarit i kultura kananejska to przecież politeizm. Należy uzupełnić te elementy jeszcze jednym – literackim. Nie znamy innych tekstów kananejskich, nie wiemy, czy pewne tradycje zostały zapisane. Co zaskakuje, to podobieństwo kompozycyjne między poetyką ugarycką a poetyką biblijną, w szczególności tą najstarszą. Jeśli zatem Ugarit i Izrael tak wiele dzieliło – dzielił czas, miejsce geograficzne, forma religii – to z czego wynikają te podobieństwa? Ano z tego, że oba czerpią z tej samej szeroko pojętej kultury kananejskiej”[39]. 

Znaleziska 

Pozaliterackie (najważniejsze budowle i znaleziska)

Na południowej części tellu odkryto imponujący pałac królewski z 67 salami i korytarzami. Rezydencja miała wymiary 119 m na 82 m. Pałac ten pochodzi z XV-XIV w. i należy do największych pałaców z tych czasów. Z ruin pałacu wydobyto wiele cennych przedmiotów: przede wszystkim pięć archiwów z tekstami, liczne przedmiot ze złota, drogich kamieni, kości słoniowej i alabastru.

W warstwie II odkryto m.in. dwie monumentalne świątynie, które na podstawie zachowanych rzeźb zidentyfikowano jako świątynie Baala i jego ojca Dagona (lub Ela). Zbudowano je prawdopodobnie na miejscu wcześniejszych świątyń. Przypominały one świątynię wzniesioną przez Salomona (a więc budowlę typu Langbau[40]). Obydwie kananejskie budowle posiadały sale, które mogły być wykorzystywane jak Miejsce Święte i Święte Świętych świątyni Salomona. 

Odnaleziono także ruiny innych budowli. Niektóre z nich mieściły biblioteki, w których zachowało się wiele tekstów. Inne wykopaliska odsłoniły dzielnice mieszkalne, fortyfikacje, grobowce i dzielnicę portową. Badacze ustalili, że wielu mieszkańców Ugarit umieszczało komory grobowe wprost pod domami. Zidentyfikowano kanały, które doprowadzały wodę z powierzchni do komór grobowych. Niektórzy uczeni są zdania, że kanałów tych używano do składania ofiar dla zmarłych. 

Badacze odnaleźli również kamienne dzbany o wysokości ponad 1 m oraz kilka pięknych złotych naczyń, z pewnością będących dziełem zawodowych rzemieślników. Na jednej z mis wyryto obraz myśliwego w rydwanie, mierzącego z łuku do gazel i bawołów (być może jest to Aqhat ze sławnego poematu o tym myśliwym). 

Pod podłogą jednego z domostw odnaleziono 74 egzemplarze broni i narzędzi. Inskrypcje wykonane na pięciu z nich wskazują, że zbiór był własnością najwyższego kapłana (napis rb khn – wielki kapłan). Najwyraźniej starożytni czciciele przekazali kapłanowi te narzędzia i broń jako ofiarę lub dar z udzielone błogosławieństwo lub odprawiony rytuał. Odnaleziono również kilka posągów i przedmiotów kultowych z Ugarit. Wśród nich było kilka małych złotych amuletów w kształcie nagiej kobiety. 

Literackie

D. Pardée, Ugarit Ritual Texts, The Oriental Institute News and Notes 172 (2002); D. Pardee, P. Bordreuil, Ugarit. Texts and Literature, w: The Anchor Bible Dictionary, New York 1992, t. VI, s. 706-721; S.B. Parker (red.), Ugaritic Narrative Poetry (Writings from the Ancient World 9), Atlanta, GA: Scholars Press 1997. 

Największe jednak znaczenie mają teksty z Ras Szamra. Znaleziono literaturę w języku sumeryjskim[41], akadyjskim, egipskim i hetyckim, zapisaną pismem klinowym oraz egipskimi i hetyckimi hieroglifami, przede wszystkim jednak ugaryckie zabytki piśmiennicze w nieznanym dotąd alfabecie pisma klinowego. W sumie odkryto teksty sporządzone w siedmiu różnych językach[42]: egipskim, cypryjsko-minojskim linearnym B, hetyckim, huryckim, sumeryjskim, akadyjskim i ugaryckim. Tabliczki zawierają trzy, a nawet cztery rodzaje pisma: klinowe (sylabiczne i alfabetyczne), hieroglificzne i linearne. Wraz z ich odszyfrowaniem otworzyła się przed nami wielka biblioteka literatury blisko związanej z j. hebrajskim i Biblią Starego Testamentu. 

Odnaleziono wiele archiwów (czyli zbiorów tabliczek) o różnym charakterze. Pięć z nich znajdowało się w pałacu królewskim. Nazwano je od usytuowania w pałacu: archiwum zachodnie, wschodnie, centralne, południowe, południowo-zachodnie. Teksty tu odnalezione mają przede wszystkim charakter administracyjny, epistolarny i ekonomiczny. Tymczasem teksty o charakterze literackim odkryto w rezydencjach prywatnych. Wylicza się m.in. archiwa: w domu Raszapabu, w domu tzw. „literata”, w domu Rapanu, w domu tabliczek literackich, w domu huryckiego kapłana, w domu tekstów medyczno-magicznych. 

Odnaleziono tysiące tablic (fragmentarycznych), z których złożono setki tekstów, w tym niektóre dość długie. Najważniejsze z tekstów literackich są poematy mityczne i legendy dynastyczne. Tekstów historycznych jak na razie nie odnaleziono prawie wcale, podobnie tylko kilka listów, poza tym m.in. rozprawę o chorobach koni. Liczne są natomiast spisy (listy słów, listy ofiar itp.) oraz dokumenty administracyjne i prawne; zestawienia i notatki o urzędnikach, rzemieślnikach i żołnierzach w służbie króla, o ludności poszczególnych miejscowości, o jeńcach wojennych. Teksty dostarczają nam wiedzy o wielu nazwach zawodów, danych o warstwach społecznych ludności i podziale wojska, zwłaszcza jeśli chodzi o odziały rydwanów. 

Teksty spisywano przeważnie na tablicach glinianych. Tak jak dla Qumran charakterystyczny jest zwój papirusowy czy pergaminowy, tak dla Ugarit (też np. dla Mari, el-Amarna) tabliczki gliniane. Największa część tekstów pochodzi z okresu rozkwitu Ugarit między XV a XII w. i daje nam wyobrażenie o religii, kulcie, ludzie i państwie tego terenu. Wcześniejsze archiwa prawdopodobnie spłonęły. Wiele z tekstów literackich datuje się na ok. 1350 przed Chr., jednak są one świadectwem starszych przynajmniej o wiek lub dwa wieki tradycji. 

W Ras Szamra znaleziono ok. 1500 tekstów w piśmie klinowym sylabicznym, przeważnie po akadyjsku. Z kolei korpus tekstów alfabetycznych (ugaryckich) liczył 1341 tablic. Został wydany w 1976 roku[43] i oznaczany jest odtąd jako KTU. Obecnie, po połączeniu w całość rozbitych tabliczek, pełna ich liczba wynosi 1253 i wydana została w 1995 roku[44] (oznaczana jako KTU2 lub CAT). W większości są to teksty nieliterackie (dokumenty, spisy, kontrakty). Wśród tekstów liturgicznych i religijnych (oznaczanych jako KTU 1) są spisy, rytuały i wróżby. Mitologicznych tekstów jest niewiele (ok. 50), lecz są one obszerne, pisane na dużych i dobrze zachowanych tablicach. 

Z tekstów mitologicznych najważniejsze są trzy: cykl mitów o Baalu oraz legendy o Kircie[45] i o Aqhacie. Pierwszy utwór (a raczej zbiór) opisuje walkę Baala o władzę (zmagania z bogiem Jamem, starania o własny pałac, walka z bogiem śmierci Motem). Legenda o królu Kircie opowiada perypetie bezdzietnego króla, który w końcu z błogosławieństwem bogów otrzymuje liczne potomstwo. Natomiast legenda o Aqhacie to poemat o sprawiedliwym i również bezdzietnym Danelu, który wyprosił u bogów syna Aqhata (poemat w kilku miejscach wyraźnie przypomina historię Abrahama). Do tych trzech poematów należy dodać mniejsze i nienajlepiej zachowane teksty o narodzinach bogów, a zaślubinach bóstw księżyca i duchach zmarłych. Inne tabliczki, zawierające jedynie fragmenty kompozycji literackich, świadczą o relatywnym bogactwie dzieł zapisanych po ugarycku. Niestety ich fragmentaryczność nie pozwala na określenie, do jakich większych całości mogły one należeć. Literaturze Ugarit poświęcę osobny punkt, gdzie skupimy się zwłaszcza na trzech najważniejszych kompozycjach literackich Ugarit.

Odszyfrowanie i tłumaczenie tekstów

Jak pisałem wyżej, już po tygodniu od rozpoczęcia wykopalisk znaleziono dużą tablicę glinianą, pokrytą pismem klinowym. Po niej znaleziono następne, o których Schaeffer napisał w swym pierwszym sprawozdaniu: „Zdaniem p. Virolleauda – któremu je przedłożyłem – te tablice reprezentują typ nowego pisma i na razie nie można ich odczytać”. 

Kolejne odkrycia pozwoliły ustalić badaczom, że sporą część tekstów spisano akadyjskim pismem sylabicznym, które wcześniej napotkali w Mezopotamii. W Ugarit język akadyjski był stosowany zwykle w tekstach handlowych, prawnych, administracyjnych oraz w dokumentach między narodowych. Akadyjski bowiem przez długi czas[46] funkcjonował jako lingua franca starożytnego Bliskiego Wschodu. Używany był w kontaktach dyplomatycznych pomiędzy państwami Egiptu, Mezopotamii, Anatolii, Palestyny i Syrii. Tym językiem spisywano traktaty i dokumenty. 

Natomiast zauważono, że do zapisania wielkich mitów, utworów epickich i legend tego miasta został wykorzystany unikatowy system zapisu (i prawdopodobnie nowy język). Odczytanie nieznanego typu pisma nie było sprawą łatwą. Trudność w odczytaniu polegała na braku pomocy w postaci bilingwy (równoległe teksty zapisane w znanym i nieznanym języku). Przy tradycyjnym piśmie klinowym liczba znaków osiąga wartość kilkuset. Tu zauważono, że na wielu z tablic liczba znaków jest bardzo ograniczona i powtarza się. Gdy wypisano wszystkie, okazało się że to nowe pismo zawiera tylko 30 symboli, a więc nie mogło być pismem ideograficznym czy sylabicznym – a jedynie jakimś rodzajem alfabetu. Poszczególne słowa były często oddzielone specjalnym znakiem, separatorem, którego nie zaobserwowano wcześniej na innych tabliczkach pisma klinowego. Separator ten dodatkowo ułatwił rozszyfrowanie języka, zwrócono bowiem uwagę, że większość słów składała się z trzech podstawowych spółgłosek. Taki system pojawia się w językach semickich, takich jak hebrajski, aramejski czy fenicki. Poza tym nieliczne tylko teksty były pisane od prawej do lewej strony, a dokumenty zapisane pismem klinowym – prawie zawsze od lewej do prawej. Te nietypowe i charakterystyczne cechy skłoniły badaczy do wniosku, że mamy do czynienia z jakimś językiem z rodziny języków semickich blisko spokrewnionym z hebrajskim. 

Po tych konkluzjach odczytanie nowego typu pisma i nowego języka nastąpiło bardzo szybko. Już w 1930 dokonało tego niezależnie trzech uczonych: Niemiec Hans Bauer oraz dwaj Francuzi Edouard Dhorme i Charles Virolleaud. Trudno stwierdzić, kto był pierwszy, choć pierwszym, który opublikował swe wyniki był Bauer. Teksty z Ugarit odczytano i przetłumaczono na kilka współczesnych języków. Nowy język i typ pisma nazwano, od nazwy miasta, językiem i pismem ugaryckim. Językowi temu poświęcę kilka ostatnich wykładów.

[1] Analogicznie do struktury politycznej antycznej Mezopotamii i Grecji, gdzie mamy do czynienia z tak zwanymi polis (gr. πόλις). Był to typowy ustrój również dla ówczesnego Kanaanu, który składał się z wielu miast-państw rządzonych samodzielnie – zob. np. rozdział Joz 12, który wymienia równocześnie aż trzydziestu jeden królów kananejskich (i zapewne nie byli to wszyscy królowie kananejskich miast-państw). 

[2] Tak np. w największej encyklopedii internetowej Wikipedia, hasło Ugaryt (http://pl.wikipedia.org/wiki/Ugaryt z dnia 19.02.2010). 

[3] Ebla (obecnie Tell Mardich) – w starożytności miasto w Syrii, ok. 70 km na południowy zachód od Halabu (Aleppo), założone w pierwszej połowie III tysiąclecia p.n.e., jedno z najważniejszych miast starożytnej Syrii. W roku 1975 odkryto tutaj ok. 15 000 tabliczek zapisanych pismem klinowym zawierających teksty dotyczące religii, handlu, prawodawstwa i stosunków dyplomatycznych w starożytnej Ebli. 

[4] Anyż/Koper, jako roślina uprawna, charakterystyczny jest właśnie dla wschodnich obszarów basenu Morza Śródziemnego, gdzie zlokalizowane było Ugarit. To wonne zioło, którego nasion używano do przygotowywania aromatycznych olejków. 

[5] G. Saadé, Ougarit: Métropole Cananéenne, Beirut 1979, s. 36. 

[6] Tell (arab. tell – wzgórze) oznacza nasyp lub kopiec ukrywający ruiny starożytnego miasta. 

[7] Inne transkrypcje: el-Lakakije; Lattakijje. 

[8] Minet El-Beida to ugaryckie Mahadu. 

[9] A. Mrozek podaje, że ponad 20 hektarów; A. Mrozek, Ugarit (Ras Szamra) – w 80-lecie odkryć, w: Ł. Toboła, Cykl Baala z Ugarit (Teksty Starożytnej Syrii i Palestyny 1), Kraków: The Enigma Press 2008, s. 9. 

[10] Tamten rejon obfituje w liczne niewielkie potoki, wpływające do Morza Śródziemnego. 

[11] Epoka brązu to jedna z epok historycznych, następująca po epoce kamienia, a poprzedzająca epokę żelaza. Epoka ta ma zróżnicowane ramy czasowe, zależne od terenu występowania. Najwcześniej w obszarze Morza Egejskiego, w III tysiącleciu p.n.e., wykształciły się ośrodki, w których opanowano umiejętność obróbki metali. Koniec epoki brązu przypada na lata 1000 przed Chr., kiedy to na Bliskim Wschodzie zaczęły tworzyć się pierwsze państwa. 

Przedstawiam uproszczoną tabelę epok prehistorii, gdyż tymi nazwami będę się posługiwać w najbliższych punktach: 

1. epoka kamienia – (ok. 3 mln lat – 3400/2000 p.n.e) 

· paleolit – (ok. 3 mln lat – ok. 11000 p.n.e.) 

· mezolit – (ok. 11000 – ok. 6000 p.n.e.) 

· neolit – (ok. 9000 – ok. 3400/2000 p.n.e.) 

2. chalkolit/epoka miedzi – (ok. 6000 – ok. 3400/2000 p.n.e.) 

3. epoka brązu – (ok. 3400 – ok. 1200/750 p.n.e.) 

4. epoka żelaza – (ok. 1200 p.n.e. do starożytności) 

[12] Rok pierwszych zorganizowanych wykopalisk (1929) stał się, funkcjonującą w literaturze, datą odkryć Ugarit. 

[13] Zwierzchnik Prehistoric and Gallo-Roman Museum w Strasburgu (1924–33), a potem Museum of National Antiquities w Saint-Germain-en-Laye (1933–56). 

[14] Nazwa Sapuna pochodzi od góry Sapuna (Safon), mitycznej siedziby Baala. 

[15] W jednym ze znalezionych tekstów wspomniany jest „Niqmad (Niqmaddu) król Ugairt” (Nqmd mlk Ugrt), a w liście przysłanym do jednego z mieszkańców miasta czytamy: „Niech bogowie Ugarit strzegą cię, bracie mój”. 

[16] Neolit (neo – „nowy”, lit – „kamień”) to końcowy, najmłodszy okres epoki kamienia, okres poprzedzający epokę brązu. Najwcześniej rozpoczął się w obszarach żyznego półksiężyca (Izraela, Syrii, Palestyny) na początku IX tysiąclecia p.n.e., później – około VIII tysiąclecia – na terenach Turcji, Iraku i Iranu. 

[17] Ubaid – okres kulturowy w Mezopotamii. 

[18] Rodzaj ceramiki znany również z terenów starożytnej Palestyny (ok. 2500 r. przed Chr.) i stąd zwany też ceramiką kananejską. 

[19] Co do drugiej świątyni istnieje niepewność, czy była to świątynia Ela czy Dagona. 

[20] Nowe Państwo (XVI – XI w.) to okres panowania XVIII, XIX i XX dynastii faraonów egipskich (lata 1570-1070 p.n.e.). Z tego państwa wyszli Hebrajczycy pod wodzą Mojżesza, choć ustalenie konkretnego faraona Exodusu pozostaje hipotetyczne. 

[21] Być może do zniszczenia miasta oprócz najeźdźców przyczyniło się trzęsienie ziemi. 

[22] Byblos, Tyr i Sydon to handlowe porty starożytnej Fenicji. Miasto Byblos, czyli starożytne Gebel, pod tą nazwą trzy razy wymienione jest w Biblii (Joz 13,5; 1 Krl 5,32 i Ez 27,9). Był to wielki fenicki ośrodek handlowy, sprowadzano tu papirus z Egiptu. Gr. byblos oznacza papirus i stąd nazwa nadana miastu prawdopodobnie przez greckich handlarzy, którzy ściągali do Byblos po ten surowiec. Stąd też nazwa „Biblia” – l. mn. księgi. To w Byblos, gdzie od 1863 r. prowadzone są prace wykopaliskowe, znaleziono jedną z najstarszych inskrypcji spisanych pismem fenickim. Odkryto tu też ok. 10 inskrypcji spisanych tajemniczym pismem pseudohieroglificznym. Inskrypcje te na podstawie danych archeologicznych datuje się na okres 1750 – 1500 przed Chr. E. Dhorme ustalił, ze jest to pismo sylabiczne i ze zapisywano nim dawny język kananejski. Jednak jego próba odczytania tego pisma nie została uznana przez uczonych za udaną i nie została przyjęta. 

[23] Odpowiednikiem tego imienia w Biblii jest hebr. Elimelek (mój Bóg jest Królem!), bohater z Księgi Rut. O królach Ugarit powiemy niżej. 

[24] Morze pomiędzy Grecją a Turcją, obfitujące w liczne wyspy. Stąd wywodziły się starożytne „ludy morza”. 

[25] Również trzy razy (jak Byblos pod nazwą Gebel) występuje Kreta pod nazwą Kaftor w Starym Testamencie: Pwt 2,23; Jr 47,4 (Nadszedł bowiem dzień, by zniszczyć wszystkich Filistynów. I wytępię wszystkie niedobitki, mogące nieść pomoc dla Tyru i Sydonu. Pan zniszczy naprawdę Filistynów, pozostałość z wyspy Kaftor) oraz Am 9,7 (Czyż nie jesteście dla Mnie jak Kuszyci wy, synowie Izraela? – wyrocznia Pana. Czyż Izraela nie wyprowadziłem z ziemi egipskiej jak Filistynów z Kaftor, a z Kir – Aramejczyków?). 

[26] Amurru (akad. „ludzie z Zachodu”) to nasi Amoryci – starożytny zachodniosemicki lud koczowniczy, pokrewny Kananejczykom, odnotowany już w tekstach sumeryjskich i akadyjskich w III tysiącleciu p.n.e., jako lud “Amurru”. Zawładnął on Mezopotamią i uzyskał przewagę na całym Bliskim Wschodzie w II tysiącleciu p.n.e. Amoryci wielokrotnie wspominani są w Biblii (gł. w tzw. dziele deuteronomistycznym Joz – 2 Krl), np. Joz 24,11: Przeprawiliście się następnie przez Jordan i przyszliście do Jerycha. Mieszkańcy Jerycha walczyli z wami, a również Amoryci, Peryzzyci, Kananejczycy, Chetyci, Girgaszyci, Chiwwici i Jebusyci, lecz wydałem ich w wasze ręce (często właśnie w takiej sekwencji z innymi ludami tych terenów) lub Joz 10,5: Połączyło się więc pięciu królów amoryckich: król Jerozolimy, król Hebronu, król Jarmutu, król Lakisz i król Eglonu – oni i całe ich wojsko oblegli Gibeon i uderzyli na nie. Niektórzy badacze własnie wśród Amorytów szukają protoplastów Hebrajczyków. 

[27] To zdanie Charlsa Virolleauda należałoby zawęzić do świata bliskowschodniego. 

[28] Inni: ok. 1370 – 1335 przed Chr. 

[29] Zob. przypis 23. 

[30] Salomon już w pierwszych latach rządów zawarł sojusz z faraonem egipskim, żeniąc się z jego córką, o czym mówi 1 Krl 3,1: Salomon spowinowacił się (został zięciem-MM) z faraonem, królem egipskim, gdyż wziął za żonę córkę faraona i sprowadził ją do Miasta Dawidowego, zanim dokończył budowy swego pałacu oraz Świątyni Pańskiej jako też murów okalających Jerozolimę. Faraonem tym był prawdopodobnie Sjamon albo jego następca Psusennes II z XXI dynastii. W posagu egipska żona Salomona wniosła mu miasto Gezer (1 Krl 9,16: Faraon, król egipski, niegdyś nadciągnął i zdobywszy Gezer spalił je, a Kananejczyków zamieszkujących to miasto wytępił. Później dał je w posagu swej córce, żonie Salomona). Córka faraona musiała posiadać miejsce szczególne pośród innych jego żon – wynikało to z pozycji jej ojca. W Biblii zaznaczone zostaje to w ten sposób, iż o niej jedynej mowa jest w liczbie pojedynczej, podczas gdy inne żony traktowane są jako grupa. Wspominana jest najczęściej (por. 1 Krl 9,16 i 24; 11,1). Poza tym to dla niej Salomon kazał wznieść oddzielny pałac (7,8). Ale jej imię pozostaje przed nami ukryte. 

[31] Być może ten niepomyślny dla Egiptu czas wykorzystali także Hebrajczycy, uchodząc z tego państwa na wschód, w kierunku Kanaanu. 

[32] Co ciekawe, każda z walczących stron w swych dokumentach chełpi się, że w bitwie tej odniosła zwycięstwo. Jest to dobry przykład tego, że historiografia starożytna mocno różni się w podejściu do faktów od nam współczesnej. 

[33] Jest to czas sędziów, między którymi Samson zawzięcie walczył z Filistynami. 

[34] Starożytna Pieśń Debory (Sdz 5) potwierdzą tę sytuację: różne pokolenia Izraelskie osiadłe już w Kanaanie nie są zjednoczone i jednomyślne. Pieśń sławi zwycięstwo Izraelitów, podkreślając wielką wartość zjednoczenia pokoleń. 

[35] Stąd też tytuł Jabina z Sdz 4 „król Kananu” nie wydaje się tu zgodny z prawdą historyczną, podobnie jak same umieszczenie tej postaci w Sdz 4 – postać pochodzi z Sdz 11. 

[36] Zob. przypis 29. 

[37] Zacytowana opinia ks. prof. A. Troniny (Podstawy gramatyki języka ugaryckiego (Studia Biblica 13), Kielce: Instytut Teologii Biblijnej Verbum 2006, s. 9) wymaga sprostowania. 

[38] Por. A. Mrozek, Między Ugaritem a Starym Testamentem, Przegląd Powszechny 7-8 (1019-1020) (2006), s. 79. 

[39] A. Mrozek, Między Ugaritem, s. 80. 

[40] Spośród czterech typów starożytnych budowli świą tynnych (1. podłużny Langbau: prostokąt z centralnym wejściem na krótszym boku, 2. szeroki Breitraum: prostokąt z centralnym wej ściem na dłuższym boku, 3. na złamanej osi Knickasche; Herdhaus: prostokąt z bocznym wejściem na dłuższym boku, 4. kwadrat), świątynie w Ugarit, podobnie jak Namiot Spotkania i świątynia Salomona – reprezentują jeden z najbar dziej powszechnych, typ Langbau, charakterystyczny zwłaszcza dla Palestyny epoki brązu. Jest to długa budowla czy to bez podziałów (Sychem, Megiddo), czy podzielona poprzecznie na mniejsze po mieszczenia ułożone jedno za drugim (Lachisz, Betszean) z wejściem na środku osi kierunkowej. Podobnie typowym dla archaicznych świą tyń jest zorientowanie na linii wschód-zachód. Wschód – miejsce, gdzie ukazuje się słońce – był dla starożytnych kierunkiem szczególnym, oznaczającym życie, obecność Bożą, w przeciwieństwie do zachodu, krainy ciemności i śmierci. W tę stronę zwracali się na modlitwie, tu kierowała się ich tęsknota za rajem, który – jak wierzo no – był na wschodzie (zob. Rdz 2,8; por Mt 2,1; Ap 7,2), w tę stronę orientowano też świątynie i grobowce. 

[41] Sumer to najstarsza, pierwsza wysoko rozwinięta cywilizacja Mezopotamii i kolebka kultur Bliskiego Wschodu oraz Europy. 

[42] Co potwierdza kosmopolityczny i wieloetniczny charakter miasta. 

[43] Dietrich M., Loretz O., Sanmartin J. (red.), Die keilalphabetischen Texte aus Ugarit einschliesslich der keilalphabetischen Texte ausserhalb Ugarits (Alter Orient und Altes Testament 24), Kevelaer 1976 (= KTU). Wcześniej klasycznym wydaniem tekstów z Ugarit była praca A. Herdnera, Corpus des tablettes en cunéiformes alphabétiques découvertes à Ras-Shamra-Ugarit de 1929 à 1939, t. I-II (Mission de Ras Shamra 10), Paris: Imprimerie nationale/Paul Geuthner 1963 (CTA). 

[44] Drugie, poszerzone wydanie KTU to: Dietrich M., Loretz O., Sanmartin J. (red.), The Cuneiform Alphabetic Texts from Ugarit, Ras Ibn Hani and Other Places (Abhandlungen zur Literatur Alt-Syriens-Palästinas und Mesopotamiens 8), Münster: Ugarit-Verlag 1995 (= KTU2 lub CAT). 

[45] W Polsce najczęściej jako Keret, król Keret, poemat o Kerecie. Jako, że pismo ugaryckie jest w pismem spółgłoskowym (powstałym prawdopodobnie na bazie fenickiego), stąd wokalizacja imion własnych pozostaje przypuszczalna, hipotetyczna. Wokalizację Keret zaproponował Charles Virolleaud, wydając znaczną cześć poematu: Ch. Virroleaud, La légende de Keret, roi des Sidoniens, Paris: Paul Geuthner 1936. Jednak bardziej prawdopodobna wokalizacja imienia tego króla wydaje się być Kirta. Wokalizacja Keret przypomina rzeczownik typu segolowatego, lingwistycznie późniejszy i charakterystyczny dla języka hebrajskiego, a nie dla ugaryckiego. 

[46] Głównie w drugiej połowie drugiego tysiąclecia przed Chr.

Tekst pochodzi z portalu – ORYGENES+

Tags: Ugarit