Języki semickie na tle rodziny afroazjatyckiej

Z. Gołąb, A. Heinz, K. Polański, Słownik terminologii językoznawczej, Warszawa: PWN 1976; S. Piłaszewicz, E. Lipinski, Języki semickie rodziny afroazjatyckiej. Zarys ogólny, Poznań: UAM 2001; E. Rzewuski, Wstęp do afrykanistyki, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2004.

V.E. Orel, O.V. Stolbova, Hamito-Semitic Etymological Dictionary. Materials for a Reconstruction (Handbuch der Orientalistik Abt. 1, Bd. 18), Leiden – New York – Köln 1995;I.M. Diakonoff, Semito-Hamitic Languages: An Essay in Classification, Moscow: Nauka 1965; I.M. Diakonoff, Afrasian Languages, Moscow: Nauka 1988; O. Durand, Precedents chamito-semitiques en hebreu: etudes d’histoire Linguistique, Roma: Universita degli Studi “La Sapienza” 1991; Ch. Ehret, Reconstructing Proto-Afro-Asiatic (Proto-Afrasian): vowels, tone, consonants, and vocabulary, Berkeley: University of California Press 1995.

Rodzina afroazjatycka to olbrzymia rodzina językowa, obejmująca swym zasięgiem niemal całą Afrykę północną i Bliski Wschód, dawniej zwana semito-chamicką (lub chamito-semicką) – od imion synów Noego, Sema i Chama (zob. Rdz 10). Przymiotnik „semicki” został nadany przez Augusta Ludwika Schlözera w XVIII w. Określa najczęściej (i w przybliżeniu) ludy, które według tekstu biblijnego wywodzą się właśnie od Sema, jednego z synów Noego (Rdz 10,21-31).

 Języki afroazjatyckie (chamito-semickie) dzielą się na kilka gałęzi:

·                    język egipski z koptyjskim

·                    języki berberyjskie (berberyjsko-libijskie)

·                    języki omockie

·                    języki czadyjskie

·                    języki kuszyckie

·                    języki semickie

Wzajemne związki między sześcioma[1] gałęziami afroazjatyckich języków nie są jednakowe. Języki czadyjskie, na tyle na ile są nam one obecnie znane, stanowią grupę najbardziej wyizolowaną. Prawdopodobnie protoczadyjski, a następnie egipski najwcześniej oderwały się od wspólnego pnia.

Protosemicki (przodek języków semickich) pozostawał jeszcze w bliskich związkach z berberyjsko-libijskim i kuszyckim. Z grupą semicką najbardziej związana jest właśnie gałąź berberyjsko-libijska, za czym przemawiają względy gł. morfologiczne i leksykalnostatysytczne. Owa bliskość może być najlepiej wyjaśniona w ramach całej rodziny afroazjatyckiej – podobieństwa w języku ludów żyjących tak daleko jedne od drugiego (Semici i Berbero-Libijczycy) nie są skutkiem kontaktów kulturowych i zapożyczeń, ale wspólnej językowej tradycji, wspólnego pnia.

 

a) Język egipski

W.V. Davies, Egipskie hieroglify, tłum. M.G. Witkowski, Warszawa: Wydawnictwo RTW 1998; J. Lipińska (red.), Tajemnice Papirusów (Strefa Arche), Wrocław: Ossolineum 2005; B. McDermott, Odczytywanie hieroglifów egipskich, Warszawa: Muza 2002; K. Myśliwiec, Święte znaki Egiptu, Warszawa 1989; J.E.M. White, Starożytny Egipt, jego kultura i historia, Wrocław 1976.

Słowniki

Sir E. A. Budge Wallis, An Egyptian hieroglyphic dictionary. With an index of English words, king list and geographical list with indexes, list ofhieroglyphic characters, Coptic and Semite alphabets, etc., I-II, New York: F. Ungar Pub. Co. 1960; A. Erman, Worterbuch der aegyptischen Sprache. Unveranderter Neudruck, Berlin : Akademie-Verlag 1971 (t. I-VII + Suppl. t. I-V); R.O. Faulkner, A concise dictionary of Middle Egyptian, Oxford: Printed for the Griffith Institute at the University Press 1962; P. Wilson, A Ptolemaic lexikon: a lexicographical study of the texts in the Temple of Edfu (Orientalia Lovaniensia analecta 78), Leuven: Uitgeverij Peeters en Department Oosterse Studies 1997; R.O. Faulkner, Concise Dictionary of Middle Egyptian, The Griffith Institute1962.

Gramatyki

E. Edel, Altägyptische Grammatik, t. I (Analecta Orientalia 34),  Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1955; t. II (Analecta Orientalia 39), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1964; Gardiner A.H., Egyptian Grammar, The Griffith Institute 1973.

Opracowania

A. Loprieno, Ancient Egyptian. A Linguistic Introduction, Cambbridge 1995.

Czasopismo poświęcone badaniu języka egipskiego: „Lingua Aegyptia”. Journal of Egyptian Language Studies (1991-).

 

Językiem egipskim mówiono nad Nilem od najdawniejszych czasów aż do pierwszych stuleci II tysiąclecia przed Chr. Morfologia języka semickiego i egipskiego charakteryzowały rdzenie spółgłoskowe z właściwymi dla nich samogłoskami i afiksami[2]. Obie gałęzie mają dwa rodzaje (męski i żeński – zatem brak rodzaju nijakiego) i trzy liczby (obok liczby pojedynczej i mnogiej, liczba podwójna – dualis[3]). Obserwujemy także pokrewieństwo w słownictwie. Trudność w analizie morfologiczno-syntaktycznej języka egipskiego wynika m.in. z hieroglificznego systemu pisma, w którym nie ma żadnych wskazań na samogłoski i podwojenia, przy czym ów brak nie został zrekompensowany w jakikolwiek inny znany nam sposób (którą to rolę w j. hebrajskim spełnia masora, punktacja masorecka).

W historycznym rozwoju języka egipskiego wyróżniamy pięć etapów:

1. Język staroegipski – język Starego Państwa egipskiego (ok. 2680-2040 r. przed Chr.), zawiera bardzo archaiczne elementy językowe.

2. Język średnioegipski – język okresu Średniego Państwa (ok. 2040 – 1550 r. przed Chr.), jest uważany za klasyczny etap w rozwoju języka starożytnych Egipcjan.

3. Język nowoegipski – język okresu Nowego Państwa (1570-1070 przed Chr.) i czasów późniejszych. W porównaniu ze staro- i średnioegipskim wykazuje dość poważne różnice: nowe formy czasownikowe, liczne zmiany fonetyczne, wiele obcych wyrazów itp.

4. Język demotyczny (od. gr. δημοτικά demotika – ludowy, pospolity) – język codzienny, używany w oficjalnych dokumentach od VIII w. przed Chr. aż do V w. po Chr. Teksty demotyczne pisano od prawej do lewej strony – tak jak we współczesnych alfabetach semickich – przede wszystkim na papirusach i ostrakonach[4].

5. Język koptyjski[5] (od. gr. (Ai)gyptos – Egipt) – ostatnia faza rozwoju j. egipskiego, do jego zapisu używano pisma alfabetycznego zapożyczonego od Greków. Od XVI wieku jest językiem martwym, choć znane są osoby, które jeszcze w 1936 r. potrafiły zrozumieć proste liturgiczne teksty koptyjskie. Dla wiernych ortodoksyjnego kościoła koptyjskiego język ten pozostaje językiem liturgicznym.

 

b) Języki berberyjskie (lub berberyjsko-libijskie)

A. Basset, La langue berbère (Handbook of African languages 1), London ²1952 (z obszerną bibliografią do 1954 r.); S. Chaker, Linguistique berbère. Études de syntaxe et de diachronie, Paris-Louvain 1995.

 

Dialektami[6] tymi mówiono, wyjąwszy Egipt, w niemal całej północnej Afryce. Obecnie posługuje się nimi ok. 20 mln ludzi od oazy Siwa w Egipcie aż do Atlantyku oraz od Morza Śródziemnego na północy do Sahary na południu, innymi słowy na terenach gór Atlas w Maroku (gałąź północna) oraz w Libii, Algierii i Nigrze (gałąź południowa). Dialekty berberyjskie[7] wykazują wiele podobieństw fonetycznych, morfologicznych, syntaktycznych i leksykalnych z językami semickimi. Analogie te mogą być wyjaśnione wspólną strukturą języków afroazjatyckich.

 

c) Języki omockie

            C. i R.M. Voigt (red.), Cushitic and Omotic Languages, Köln 1996.

 

            Posługuje się nimi w ludność rejonie rzeki Omo (stąd nazwa); czasem identyfikowane są jako języki zachodniokuszyckie. Tworzą grupę blisko czterdziestu pokrewnych języków, których używa ok. 2 mln mieszkańców południowo-zachodniej Etiopii. Wśród nich najlepiej znana jest grupa dialektu walamo, którym posługuje się ok. milion ludzi. Języki omockie zapisywane są pismem etiopskim.

 

d) Języki czadyjskie

P. Newman, The Classification of Chadic within Afroasiatic, Leiden 1980; N. Skinner, Hausa Comparative Dictionary, Köln 1996.

 

Nazwa grupy wywodzi się od Jeziora Czad (także od Republiki Czad); mówi się nimi w zachodniej i środkowej Afryce, czyli w północnej Nigerii, w północnym Kamerunie i w Republice Czadu na południe i południowy wschód od jeziora Czad. Zróżnicowaną gałąź języków czadyjskich tworzy ok. 125 (inni ok. 150) różnych języków. Najważniejszym przedstawicielem tej rodziny jest ważny zachodnioafrykański język hausa. Hausa jest pierwszym językiem przeszło 30 mln mieszkańców północnej Nigerii i południowego Nigru. W północnej Nigerii język ten stał się lingua franca. Teksty w tym języku zapisywane są tradycyjnie alfabetem bazującym na alfabecie arabskim.

Cechą charakterystyczną języków rodziny czadyjskiej jest ich tonalność. Rodzaje i liczba tonów są jednak zróżnicowane w zależności od języka. Ponieważ języki czadyjskie są – poza językiem hausa – bardzo słabo poznane, a w większości nawet nie opisane, żadna z klasyfikacji wewnętrznych nie może być uznana za ostateczną.

 

e) Języki kuszyckie

C. i R.M. Voigt (red.), Cushitic and Omotic Languages, Köln 1996.

 

Gałąź ta obejmuje ok. siedemdziesięciu w większości słabo zbadanych języków. Mówi się nimi wzdłuż sudańskich i południowoegipskich wybrzeży Morza Czerwonego (w historycznej krainie Kusz) i we wschodniej Afryce. Najważniejszym jej przedstawicielem jest język oromo (ok. 25 mln mówiących). Dużą rolę odgrywają też język afar i język somalijski ze względu na swój status języka urzędowego odpowiednio w Dżibuti oraz Somalii i Somalilandzie.

Języki kuszyckie zachowują pewne archaiczne afroazjatyckie cechy morfologiczne i składniowe, jak aspekty czasownikowe, sprawcze, bierne i zwrotne tematy czasownikowe, które są zaznaczone za pomocą przyrostków. Elementy zaimkowe i podstawowy zasób słownictwa wskazują często na bliskie związki z językami semickimi.

Języki kuszyckie rozpadają się na trzy (wg innych pięć) główne grupy. Niektórzy specjaliści zaliczają do języków kuszyckich również ważny język bedża.

 

f) Języki semickie – te omówimy szczegółowo poniżej

G. Bergsträsser, P.T. Daniels, Introduction to the Semitic languages: text specimens and grammatical sketches, tłum. P.T. Daniels, Winona Lake, Ind.: Eisenbrauns 1995;M.M. Bravmann, Studies in Semitic philology; G.R. Driver, Semitic Writing: From Pictograph to Alphabet, London ³1976; G. Garbini, Le lingue semitiche: studi di storia linguistica, Napoli: Istituto Orientale 1984; G. Garbini, O. Durand, Introduzione alle lingue semitiche, Brescia: Paideia 1995; S. Moscati (red.), An Introduction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages: Phonology and Morphology (Porta Linguarum Orientalium  6), Wiesbaden: Otto Harrassowitz 1969; F. Taylor, The Semitic languages, Cambridge: Cambridge University Press 1997; E. Ullendorff, The Semitic languages of Ethiopia: a comparative phonology, London: Taylor’s Press 1955; W. Wright i W.R. Smith, Lectures on the comparative grammar of the Semitic languages, Cambridge: Cambridge University Press 1890 (wznowienie: 2002).

 

            13. Protosemicki

P.R. Bennet, Comparative Semitic Linguistics, Winona Lake: Eisenbrauns 1998; A. Dolgopolsky, From Proto-Semitic to Hebrew, Milan: Centro Studi Camito-Semitici di Milano 1999; J.  Huehnergard, Proto-Semitic Language and Culture, The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition, 2000.

 

Języki semickie, chociaż ich liczba sięga siedemdziesięciu, mają znacznie więcej wspólnych elementów fonetycznych, morfologicznych, syntaktycznych i leksykalnych niż cała grupa afroazjatycka. Te wspólne elementy i podobny rozwój wspierają poważnie teorię wspólnego pnia języków semickich, wewnątrz którego dokonywał się proces podziału. Ów pień, jednorodny język, z którego historycznie wyłaniały się języki semickie, określa się jako protosemicki. Język protosemicki jest więc czymś więcej niż tylko umowną nazwą dla wspólnych elementów w ramach omawianej rodziny językowej. Nie można wyjaśnić wspólnych cech języków semickich bez założenia, że istniał język protosemicki. Ze względu na stosunkowo ograniczony obszar, który może być uznany za centrum rozprzestrzeniania się języków semickich, można porównać koncepcję protosemckiego do roli języka łacińskiego w powstaniu języków romańskich (takich jak włoski, hiszpański).

Języki semickie wywodzą się z jednego pnia, stąd zasadne jest pytanie o ich praojczyznę – ojczyznę protosemickiego. Brano pod uwagę różne regiony: Syrię, Arabię i Afrykę. Wiele skomplikowanych nici (którymi tu nie będziemy się zajmować) prowadzi do Afryki, gdzie ludność posługująca się protosemickim mieszkała jeszcze w V tysiącleciu przed Chr. Prawdopodobnie pogorszenie się warunków klimatycznych spowodowało proces stopniowego przemieszczania się ludności protosemickiej z zachodu na wschód poprzez dolinę Nilu na obszary Bliskiego Wschodu. Semici przemieszczali się z północnej Afryki na wschód falami; najwcześniej wskazuje się migrację Akadów. Przemieścili się oni półokrągłym szlakiem tzw. Żyznego Półksiężyca, przez Palestynę i Syrię do Mezopotamii, gdzie osiedlili się ok. 3000 r. przed Chr. i założyli pierwsze semickie królestwo w Kisz. Amoryci pojawili się w Syrii ok. 2500 r. Rozprzestrzenienie się ludności afroazjatyckiej na obszary Bliskiego Wschodu oznacza równocześnie rodzaj ekspansji językowej.

 

            14. Klasyfikacja języków semickich

            Hoftijzer J., Jongeling K., Dictionary of the North-West Semitic inscriptions, t. I-II, Leiden – New York: Brill 1995; Ginsberg H.L., The Northwest Semitic Languages, w: The World History of the Jewish People, t. 1/2, Tel Aviv: Patriarches 1970; Huehnergard J., Remarks on the Classification of the Northwest Semitic Languages, w: The Balaam Text from Deir Alla Re-evaluated: proceedings of the international symposium held at Leiden, 21-24 August 1989, Leiden: Brill 1990, 282-93; Kaufman S.A., The Classification of North West Semitic Dialects of the Biblical Period and Some Implications Thereof, w: Proceedings of the Ninth World Congress of Jewish Studies (Panel Sessions: Hebrew and Aramaic Languages), Jerusalem: World Union of Jewish Studies 1988, 41-57; van der Merwe C.H.J., Review of Dictionary of the North-west Semitic inscriptions, Journal of Northwest Semitic Languages; Moran W.L., The Hebrew language in its Northwest Semitic background, w: The Bible and the Ancient Near East. Essays in Honor of William Foxwell Albright, red. G. Ernest Wright, New York: Garden City 1961, 53-72 (reprint – New York: Anchor Book Edition 1965); Naveh J. Early History of the Alphabet: An Introduction to West Semitic Epigraphy and Palaeography, Jerusalem: Magnes ²1987 (specjalna sekcja poświęcona j. zachodniosemickim); Obermann J., The archaic inscriptions from Lachish, a non-Phoenician system of the North Semitic alphabet, Baltimore, Maryland, American Oriental Society 1938; Parker S.B., Stories in Scripture and Inscriptions: Comparative Studies on Narratives in Northwest Semitic Inscriptions and the Hebrew Bible, Oxford: Oxford University Press 1997; Smith M.S., The origins and development of the waw-consecutive: Northwest Semitic evidence from Ugarit to Qumran, Atlanta: Scholars Press 1991.

 

Omawiając języki semickie, zaczniemy od ich klasyfikacji. Tradycyjnie przyjmowany podział języków semickich wygląda następująco:

 

Języki semickie (podział I)

(1) języki wschodniosemickie (Mezopotamia)

tu m.in. j. akadyjski, asyryjski, babiloński (dialekty akadyjskiego), eblaicki

(2) języki zachodniosemickie (w przybliżeniu kraje Lewantu)

(a)    semickie północno-zachodnie (Syria, Palestyna, Transjordania)

tu m.in. j. ugarycki, fenicki, hebrajski (j. kananejskie), aramejski

(b)   semickie południowo-zachodnie (Arabia, Etiopia)

tu m.in. j. arabski, etiopski

 

Podział ten opiera się na poglądzie, że pierwszy rozłam w obrębie j. semickich dokonał się przed 3000 r. przed Chr. i oznaczał podział na wschodniosemicki (reprezentowany przez j. akadyjski) i zachodniosemicki. Przed 2000 r. zachodniosemicki podzielił się na gałąź północną i południową. W gałęzi północnej nastąpił podział na kananejski i aramejski, a w gałęzi południowej na arabski z jednej strony i na południowoarabski i etiopski z drugiej.

Jednak koncepcja takiego podziału języków semickich wymaga modyfikacji lub zastąpienia, odkąd odkryto nowe języki (m.in. dialekty „paleosyryjskie” z Ebla i Mari), które nie przystają do żadnej z tych grup oraz istnieją wątpliwości odnośnie do zakwalifikowania ugaryckiego, amoryckiego i arabskiego.

Obraz, jaki się wyłania z analizy porównawczej tych języków, pokazuje, że nie istniała wyraźna granica między językami wschodnio- i zachodniosemickimi w III tysiącleciu przed Chr., podobnie, jak nie było wyraźnej różnicy pomiędzy północno-zachodnimi i połudnowo-zachodnimi językami semickimi w I tysiącleciu przed Chr. Klasyfikacja przedstawiona powyżej opierała się na wielkich literackich językach (takich jak arabski, hebrajski, syryjski) i interpretowała inne formy mowy jako dialekty tych literackich języków. Jednak przez pewien czas, zależnie od okoliczności, wszystkie dialekty miały podobny prestiż, a powiększająca się epigraficzna dokumentacja dostarcza nam coraz pełniejszych danych o różnych dialektach.

W starożytności językami semickimi mówiono w Mezopotamii, Syrii, Palestynie, Arabii i Etiopii. Podział języków semickich powinien uwzględniać to szerokie ich geograficzne rozprzestrzenienie, ale gdy to jest tylko możliwe, także historycznie zachowaną dokumentację.

Za prof. Edwardem Lipińskim[8], znakomitym specjalistą od języków semickich, przyjmuję podział j. semickich na: grupę północnosemicką, do której należą pisane języki z III i II tysiąclecia przed Chr. (paleosyryjski, amorycki, ugarycki), wschodniosemicką ze staroakadyjskim, asyryjsko-babilońskim i późnobabilońskim[9], zachodniosemicką z kananejskim, aramejskim, północnoarabskim (języki tamudyjski, lihjanicki, safaicki, standardowy arabski, nowoarabski) i południowosemicką z językami południowoarabskimi i etioskimi[10](zarówno starożytnymi, jak i współczesnymi).

 

Języki semickie (podział II)

(1)   języki północnosemickie

tu m.in. paleosyryjski, amorycki, ugarycki

(2)   języki wschodnionosemickie

tu m.in. staroakadyjski, asyryjsko-babiloński i późnobabiloński

(3)   języki zachodniosemickie

tu m.in. kananejski (hebrajski i inne), aramejski, północnoarabski

(4)   języki południowosemickie

tu m.in. j. południowoarabskie i etioskie

 

Omówimy tylko dwie grupy, północnosemcką oraz zachodniosemicką, ze względu na występowanie w pierwszej j. ugaryckiego, a w drugiej, pokrewnej, j. hebrajskiego i aramejskiego.

 

            A) Języki północnosemickie

Językami północnosemickimi, wśród których mamy paleosyryjski, amorycki i ugarycki, mówiono i pisano w północnej Mezopotamii i północnej Syrii w III i II tysiącleciu przed Chr. Znamy je tylko dzięki źródłom pisanym i dlatego nie mogą być poddane szczegółowej analizie filologicznej. Jednakże liczba tych tekstów dzięki nowym odkryciom systematycznie rośnie, co może doprowadzić do wyodrębnienia nowych dialektów, a nawet nowych pokrewnych języków, jak to miało miejsce w przypadku odkryć w Tell Mardich (starożytne Ebla) i w Tell Beydar (starożytne Nabada) – obie w Syrii.

 

a) Paleosyryjski (czasem eblaicki)

L. Cagni (red.), La lingua di Ebla, Napoli 1981; M. Krebernik, Die Beschwörungen aus Fara und Ebla: Untersuchungen zur ältesten keilschriftlichen Beschwörungsliteratur(Texte und Studien zur Orientalistik 2), Hildesheim – Zurich – New York 1984; J.-M. Durand, Archives épistolaires de Mari 1/1 (Archives royales de Mari 26), Paris: Le Cerf 1988; tenże,Les documents épistolaires du palais de Mari, t. I-III (Littératures anciennes du Proche-Orient 16 – 18), Paris: Le Cerf 1997-2000.

 

Mianem tym określamy język tekstów znalezionych w Syrii z III tysiąclecia przed Chr. Są to eblaickie tabliczki z Tell Mardich (pochodzące z XXIV-XXIII w. przed Chr.), teksty klinowe z Tell Beydar (datowane na XXIV wiek przed Chr.) oraz tabliczki z Tell el-Hariri (starożytne królestwo Mari), które pochodzą z przełomu XIX i XVIII w. przed Chr. Dokumenty te potwierdzają wspólność tradycji pisarskiej i innych elementów kulturowych, jednak wydaje się przedwczesnym przeciwstawianie tej kultury kulturze sumeryskiej, zwłaszcza pisanej. Paleosyryjskie pismo ma sumeryjskie pochodzenie i stosuje obok znaków sylabicznych i pomocniczych także sumeryjskie logogramy, czyli znaki odpowiadające określonym słowom. Tym niemniej dwujęzyczny słownik z Ebli i imiona własne wskazują już na współistnienie dwóch tradycji językowych. Mówione języki były z pewnością liczniejsze od języka pisanego (koinè). Istnieje konieczność dalszych badań i nowych odkryć dla ustalenia, jak wiele semickich języków lub dialektów można wyodrębnić na omawianym tu obszarze.

 

b) Amorycki (amorytycki)

J.C. Greenfield, Amurrite, Ugaritic and Canaanite, w: Proceedings of the International Conference of Semitic Studies, Jerusalem 1969, 92-101; H.B. Huffmon, Amorite Personal Names in the Mari Texts, Baltimore 1965; M.P. Streck, Das ammuritische Onomastikon der altbabylonischen Zeit I (AOAT 271/1), Münster 2000.

 

Dialektami określonymi jako język amorycki mówiono w północnej Syrii i północnej Mezopotamii w drugiej połowie III tysiąclecia i pierwszej połowie II tysiąclecia przed Chr. Nazwa wywodzi się od akadyjskiego Amurru, którym określani byli semiccy koczownicy w Syrii i Palestynie oraz Mezopotamii ok. 2300 r. przed Chr. – stąd współczesna nazwa Amoryci[11]. Zróżnicowane formy j. amoryckiego znane są gł. dzięki licznym imionom własnym, które pojawiają się w tekstach klinowych w Mari lub z zapożyczeń słów amoryckich przez pisarzy z tego starożytnego królestwa. Według tradycyjnego podziału amorycki funkcjonuje jako semicki północno-zachodni (grupa ugaryckiego i hebrajskiego). Jednak obszar geograficzny zamieszkiwania Amorytów i pokrewieństwo z paleosyryjskim sugeruje zaliczenie go do języków północnosemickich według podziału II.

 

c) Ugarycki

Bibliografię języka ugaryckiego zamieściłem na początku skryptu oraz znacznie szerzej na www.orygenesorg.blogspot.com.

 

Do gałęzi północnosemickiej zaliczamy również język ugarycki, język tabliczek odkrytych w Ras Szamra od 1929 r. Teksty klinowe tam odkryte datowane są na XIV – XII w. przed Chr. Ugarycki zapisywano klinowym pismem alfabetycznym o 30 prostych znakach, które przekazują pojedyncze spółgłoski. Nowy alfabet odczytano już po roku, właśnie dzięki wstępnemu zakwalifikowaniu ugaryckiego do grupy języków semickich. Alfabet ten nie jest samodzielnym wynalazkiem, ale wzoruje się na alfabecie fenickim (kananejskim), z tym, że dostosowany jest do pisma klinowego. Już na samym początku badań zwrócono uwagę, że język Ugarit wykazuje wiele podobieństw do języka hebrajskiego. Jednak według tego podziału nie należy on do grupy „kananejskiej” (grupy j. hebrajskiego) – gdyż jego system czasownikowy jest zbliżony do akadyjskiego i posiada też inne cechy nie spotykane w grupie kananejskiej. Na zasadzie pewnych podobnych właściwości umieszczamy go w tej samej grupie, co paleosyryjski i amorycki.

 

            B) Języki zachodniosemickie

Języki zachodniosemickie dzieli się tradycyjnie na dwie grupy: kananejską i aramejską, z hebrajskim i syryjskim jako głównymi językami literackimi. Także języki ugarycki i amorycki często uznawane są za starsze formy kananejskiego, jednak różnice w morfologii i składni (obok podobieństw), a także różnica czasowa ich funkcjonowania skłaniają do sklasyfikowania ich jak wyżej.

 

a) Kananejski

Donner H., Rollig W., Kanaanäische und aramäische Inschriften, t. I-III, Wiesbaden ⁵1962-64; Greenfield J.C., Amurrite, Ugaritic and Canaanite, w: Proceedings of the International Conference of Semitic Studies, Jerusalem 1969, 92-101; Halpern B., Dialect Distribution in Canaan and the Deir Alla Inscriptions, w: “Working with No Data”: Semitic and Egyptian Studies Presented to Thomas O. Lambdin, red. D.M. Golomb, Winona Lake, IN: Eisenbrauns 1987, 119-39; Harris Z.S., Development of the Canaanite dialects; an investigation in linguistic history (American Oriental Society 16), New Haven: American Oriental Society 1939; New York: Kraus Reprint Corp. 1967; Izre’el S., Canaano-Akkadian(Languages of the World/Materials 82) Munchen: LINCOM Europa 1998; second printing, with minor corrections 2005.

 

Nazwa pochodzi od terminu Kanaan, starożytnego określenia (nie tylko biblijnego) terytorium Palestyny i południowej Syrii. Określa zwłaszcza starszą fazę języków kananejskich, które znamy ze źródeł z II tysiąclecia przed Chr. Stąd czasem mowa o starokananejskim.

Języki Kanaanu I tysiąclecia to: hebrajski, fenicki (wraz z wywodzącym się z niego punickim), ammonicki, moabicki i edomicki. Hebrajski jest jedynym językiem tej grupy, który przetrwał poza okres starożytny.

 

1. Starokananejski

Blau J., Some Difficulties in the Reconstruction of ‘Proto-Hebrew’ and ‘Proto-Canaanite’, w: In Memoriam Paul Kahle, BZAW 103 (1968) 29-43; Rainey A.F., Canaanite in the Amarna tablets: a linguistic analysis of the mixed dialect used by scribes from Canaan (Handbuch der Orientalistik. Erste Abteilung, Der Nahe und Mittlere Osten Handbook of Oriental studies. The Near and Middle East 25), Leiden: E.J. Brill 1996; Rainey A.F., The Ancient Hebrew Prefix Conjugation in the Light of Amarnah Canaanite, Hebrew Studies 27 (1986) 1-19.

 

Starokananejski to język zachowany m.in. w licznych kananejskich glosach listów akadyjskich (babilońskich) z Tell el-Amarna, gdzie można rozpoznać kilka specyficznych cech językowych. Starokananejskie formy języka z II tysiąclecia przed Ch. przechowały się również do pewnego stopnia w tekstach tabliczek starobabilońskich z Hazor.

 

2. Hebrajski

Słowniki, gramatyki i kursy oraz opracowania i szeroką bibliografię j. hebrajskiego zob. na www.orygenesorg.blogspot.com.

 

Hebrajski jest formą mówionego języka kananejskiego na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego od ok. 1000 r. przed Chr. Obejmuje on dwa główne dialekty: izraelski na północy i judejski na południu, ale w literaturze biblijnej ślady tych dialektów są nieliczne i podstawę ich identyfikacji stanowią materiały epigraficzne.

W historycznym rozwoju języka hebrajskiego możemy wyróżnić cztery etapy: biblijny – język Starego Testamentu, misznaicki – język Miszny, średniowieczny – język tekstów rabinicznych (istniał jedynie w formie pisanej) oraz nowożytny – od 1881 roku, dziś język państwa Izrael. W kilku zdaniach omówię każdy etap, ze szczególnym uwzględnieniem hebrajskiego biblijnego.

 

Hebrajski biblijny (ok. 1200 – 200 r. przed Chr.)

Trzeba tu zacząć od wędrówki Abrahama (Aramejczyka z pochodzenia, por. Pwt 26,5) – ojca narodu wybranego – do ziemi Kanaan. Jak wiadomo Abram wyruszył z Ur, miasta leżącego w południowej części Babilonii nad Eufratem. Językiem, jakim się tam wtedy posługiwano był staroaramejski, bliski językom kananejskim. Wnuk Abrahama, Jakub, przeniósł się wraz z synami do Egiptu. W okresie pobytu w Egipcie pojawiło się wiele chamickich naleciałości (do dziś w hebrajskim funkcjonuje ok. 50 egipskich słów), jednak język przetrwał w semickiej formie do czasu powrotu do Kanaanu – przybycia do Ziemi Obiecanej.

Język, którym wtedy posługiwali się Hebrajczycy  zespolił się z miejscowym językiem kananejskim, zbliżonym do fenickiego. Gramatyka języka Hebrajczyków w tym najwcześniejszym okresie istnienia była bardzo uboga, a przez to niejednoznaczna. Mało było partykuł i jedynie dwa aspekty czasu: dokonany i niedokonany (czasy zwrotne i inwersyjne być może przejęli z języka autochtonów). Hebrajski powstał wiec na podłożu języka kananejskiego, ale był to język nowy. Ten archaiczny, wczesny hebrajski biblijny spotykamy w Pięcioksięgu i pismach wczesnych proroków.

Najstarszym być może tekstem zapisanym w Starym Testamencie i jednym z najstarszych pomników języka hebrajskiego jest Pieśń Debory z Księgi Sędziów 5, datowana na XII w przed Chr[12]. Jest to zarazem jedna z najstarszych pieśni w literaturze światowej. Język pieśni jest bardzo archaiczny, zawiera liczne kananeizmy, charakteryzuje się surowością stylu i obrazu oraz naleciałościami języka ugaryckiego.

Czasy monarchii izraelskiej to najświetniejszy okres hebrajskiego biblijnego. Za Dawida i Salomona język ukształtował się i odtąd wykazywał pewną stałość, ulegając niewielkim tylko zmianom, gdyż był językiem administracji, literatury i nauki. Wykształcił się tzw. klasyczny hebrajski biblijny (ang. Classical Hebrew – CBH lub Biblical Hebrew – BH), na który składa się biblijna proza i poezja, powstała za czasów Pierwszej Świątyni. Posługiwano się nim w starożytnym Izraelu do ok. V-IV w. przed Chr. (czasów niewoli babilońskiej).

        Trzeba pamiętać, że z tego okresu znamy jedynie oficjalny język hebrajski – język Pism Świętych oraz język różnych odnalezionych inskrypcji hebrajskich. Nie znamy natomiast języka mówionego, języka ludu – ani jego form innych od oficjalnych, ani brzmienia.

Czas po niewoli to już etap późnego hebrajskiego biblijnego (ang. Late Biblical Hebrew – LBH) – etap języka reprezentowany najlepiej w księgach Koheleta, Kronik, Ezdrasza, Nechemiasza, Estery i Daniela. Po niewoli babilońskiej język ulega zmianom, częściowo pod wpływem aramejskiego. Język tego okresu jest już bardziej niż klasyczny zbliżony do hebrajskiego współczesnego. Aramejski stopniowo zaczyna wypierać język hebrajski mówiony. Ezdrasz czytał ludowi księgę Prawa Bożego z wyjaśnieniem (m^epōrāš), aby lud rozumiał czytanie (Neh 8,8) – co może świadczyć o pewnym już zaniku znajomości rodzimego języka Żydów w powygnańczej wspólnocie. Nehemiasz z kolei już wyraźnie narzeka na brak w narodzie znajomości „języka żydowskiego” (Neh 13,23-24). Hebrajski zaczął wychodzić z powszechnego użycia na korzyść aramejskiego.

Ostatnia „faza” rozwoju biblijnego hebrajskiego zachowana jest w Księdze Syracha/Syracydesa[13] (wczesny II w. przed Chr.). O owej kontynuacji w rozwoju języka świadczą o także hebrajskie teksty odkryte w Qumran i innych miejscach nad Morzem Martwym.

W kilku przedchreścijańskich wiekach hebrajski nie był językiem martwym używanym tylko w modlitwie, podczas ceremonii oraz do zapisu tekstów religijnych – jak się powszechnie pisze. Świadczyć o tym mogą dokumenty odkryte np. w Wadi Murabba’at czy Nachal Chewer, gdzie obok licznych tekstów administracyjno-gospodarczych znaleziono również hebrajskie listy Szymona Bar Kochby. Jednak faktem jest, że aramejski dominował niepodzielnie: sumeryjski oraz języki Kanaanu były już martwe, akadyjski wymierał, hebrajski pozostał językiem religijnym i literackim judaizmu, mówiono nim gdzieniegdzie, a greki i perskiego używały tylko elity. Od Iranu aż po Egipt w mowie i piśmie większość ludności używała aramejskiego.

Ukazałem pokrótce zmiany języka w czasie i wyróżniłem cztery fazy rozwoju hebrajskiego biblijnego: hebrajski archaiczny (paleohebrajski), klasyczny hebrajski, późnobiblijny hebrajski, język Księgi Syracha i zwojów znad Morza Martwego. W szerszym omówieniu należałoby także uwzględnić – na ile to możliwe – dialektyczne różnice zachodzące w różnych regionach posługiwania się biblijnym hebrajskim (np. królestwo płn. i królestwo płd.) oraz różnice między hebrajską poezją i prozą.

 

Hebrajski misznaicki (200 przed Chr. – 500 r. po Chr.)

W czasach po Chrystusie Żydzi potrafili czytać i modlić się po hebrajsku, ale w życiu codziennym posługiwali się innymi językami. Początkowo był to aramejski, później języki krajów, które zamieszkiwali. Hebrajski w III w. po Chr. zupełnie wyszedł z potocznego użycia.

Okres hebrajskiego misznaickiego bierze nazwę od języka Miszny, gdzie spotykamy język o zmienionej składni w stosunku do tej biblijnej i nowe słownictwo. Do czasu powstania Miszny (ok. 200 r. po Chr.) mówi się o tannaickim[14] hebrajskim, a potem o hebrajskim amoraickim[15].

Wyrazy używane wcześniej w języku biblijnym w okresie tym zmieniły swoje znaczenie lub ich znaczenie zostało poszerzone. Poza tym wiele słów zapożyczano z języków: aramejskiego, greckiego, łaciny, perskiego. Wprowadzono również zmiany w konstrukcji składniowej języka pod wpływem aramejskiego oraz sprecyzowano i ułatwiono zasady posługiwania się czasami.

 

Hebrajski średniowieczny (500 – 1880 r.)

Jest to czas, gdy język hebrajski zanika w twórczości literackiej Żydów, a pozostaje jedynie językiem liturgicznym. Od XIV w. wraz z upadkiem, jaki zaznaczył się wówczas w judaizmie, hebrajski stał się jednym z najbardziej zaniedbanych języków. Zamiast niego rozwinęły się w średniowieczu w społecznościach żydowskich takie języki jak jidysz w Europie Środkowo-Wschodniej (aszkenazyjczycy) oraz ladino-dżudezmo w basenie Morza Śródziemnego (sefardyjczycy). Te dwa samodzielne języki powstały z dialektów i języków używanych przez diasporę żydowską z włączeniem słów i elementów języków narodów sąsiadujących ze skupiskami Żydów.

Jednakże ani dżudezmo ani jidysz nie były nowoczesnym językiem hebrajskim. Popularny jidysz może być traktowany raczej jako język germański, powstały przez połączenie j. hebrajskiego i średnio-wysoko-niemieckiego z elementami polskiego, ukraińskiego i języków romańskich.

Z XV wiek naszej ery pochodzi świadectwo pielgrzymów o istnieniu sporej grupy żydów w Jerozolimie mówiącej między sobą po hebrajsku. W 1577 roku w Cfat powstaje żydowska drukarnia – pierwsza drukarnia nie tylko w ziemi Izraela, ale w ogóle w Azji, a w 1728 roku w Amsterdamie wychodzi pierwsza gazeta hebrajskojęzyczna.

 

Hebrajski nowożytny (od 1881 – aktualnie)

Podobnie jak esperanto, nowoczesny język hebrajski nie jest językowym tworem narodu, lecz pomysłem i tworem w dużej mierze jednej osoby. Żydzi bowiem nie chcieli wracać do hebrajskiego, mówiąc, że jest to język święty i dlatego nie wolno rozmawiać po hebrajsku, można jedynie modlić się w tym języku. Uważali, iż hebrajski jest językiem martwym, i nie ma w nim dość słów, aby używać go na co dzień.

Osobą, która zaczęła mówić po hebrajsku w życiu codziennym we własnym środowisku, był rabin Eliezer Perelmann (znany pod nazwiskiem Ben Jehuda). Już w 1879 roku w wydawanym w Wiedniu po hebrajsku czasopiśmie adresowanym do rosyjskich żydów „Świt” („הרחש”) są publikowane artykuły Eleazara Ben-Jehudy „Palące pytanie”. Stają się one manifestem przywrócenia hebrajskiego do mowy potocznej jako warunku narodowego odrodzenia. Data 1881 – oczywiście umowna – wskazuje na rok, w którym Ben Jehuda przyjechał do Palestyny i tam zaczął swoje dzieło. Rabin wraz z innymi Żydami, podzielającymi jego pogląd, nauczał hebrajskiego w szkołach, mówiąc na lekcjach wyłącznie po hebrajsku. Napisał też Wielki Słownik Języka Hebrajskiego, gdzie umieścił słowa pochodzące z Biblii, a także wiele nowych słów, czy to szukając inspiracji w starej literaturze lub po prostu wymyślając nowe słowa (jak pociąg, gazeta, moda, biuro, lody i inne; w sumie stworzył ich ok. 4000).

Znaczny wpływ na wskrzeszenie języka hebrajskiego wywarły idee syjonistyczne. Pod ich wpływem rozpoczęto prace kontynuujące dzieło Ben Jehudy, a jego samego okrzyknięto „wskrzesicielem hebrajszczyzny”. W 1913 roku j. hebrajski staje się oficjalnie głównym językiem żydowskich szkół w Palestynie, a w 1918 w Jerozolimie powstaje Uniwersytet Hebrajski (ירבעה הטיסרבינואה).

Słownictwo nowo-hebrajskiego oparto na języku biblijnym, składnię zaś zaczerpnięto z pism rabinackich. Fonetyka została oparta na historycznej wymowie aszkenazyjskiej. Wymowa ta cechuje się zanikiem (pod wpływem języków indoeuropejskich) typowo semickich spółgłosek gardłowych i emfatycznych. We współczesnym hebrajskim wykształcił się system czasów (przeszły, teraźniejszy, przyszły).

Dziś język hebrajski to żywy język, stale się rozwijający. Od chwili powstania państwa Izrael w 1948 jest oficjalnie językiem urzędowym tego kraju. Mimo że arabski przetrwał u Żydów orientalnych, a jidysz u części Żydów aszkenazyjskich (pochodzących z Europy Środkowo-Wschodniej), 88% mieszkańców Izraela mówi biegle po hebrajsku.

 

3. Fenicki

Słowniki

C.R. Krahmalkov, Phoenician-Punic Dictionary, Leuven 2000; R.S. Tomback, A Comparative Semitic Lexicon of the Phoenician and Punic Languages, Missoula, Mont.: Scholars Press for the Society of Biblical Literature 1978.

Gramatyki

A. van den Branden, Grammaire phenicienne, Beyrouth: Librairie du Liban 1969; Friedrich J., Phönizisch-punische Grammatik (Analecta Orientalia 32), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1951; Friedrich J., Rolling W., Phönizisch-Punische Grammatik. 3. Auflage, neu bearbeitet von Maria Giulia Amadasi Guzzo – unter Mitarbeit von Werner R. Mayer (Analecta Orientalia 55), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1999; Harris Z.S., A Grammar of the Phoenician Language, New Haven, Conn.: American Oriental Society 1936; Krahmalkov C.R., A Phoenician-Punic Grammar, Leiden – Boston: E.J. Brill 2001; Rosenberg J., Phonikische sprachlehre und epigraphic, Wein Leipzig: A. Hartleben 1907; Schroeder P., Die phonizische sprache, Halle: Buchhandlung des Waisenhauses 1869; Segert S., A Grammar of Phoenician and Punic, Munchen: Beck 1976.

Opracowania

Benz F.L., Personal Names in the Phoenician and Punic Inscriptions. A catalog, grammatical study and glossary of elements, Rome: Biblical Institute Press 1972; Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, (b.m.w.), Brepols 1992; Jongeling K., Kerr R.M., Late Punic epigraphy: an introduction to the study of Neo-Punic and Latino; Lipiński E., Dieux et déesses de l’univers phénicien et punique; Peckham B., The development of the late Phoenician scripts, Cambridge: Harvard University Press 1968.

 

Język fenicki jest formą kananejskiego języka, jakim mówiono w I tysiącleciu przed Chr. w położonych na wybrzeżu Morza Śródziemnego miastach fenickich, takich jak Byblos, Sydon i Tyr, w osadach i koloniach założonych na terytorium Anatolii oraz na atlantyckim wybrzeżu Hiszpanii i Maroka. Materiał epigraficzny poświadcza istnienie wielu dialektów zarówno na obszarze Fenicji, jak i na terytoriach zamorskich. Na Bliskim Wschodzie języka fenickiego używano najpóźniej do III lub IV w. po Chr.

W Kartaginie założonej przez osadników z Tyru rozwinęła się odrębna forma języka fenickiego, znana pod nazwą języka punickiego. Najlepiej znany urywek w języku punickim znajduje się w komedii Plauta Poenulus.

 

4. Ammonicki

K.P. Jackson, The Ammonite Language of the Iron Age, Chico 1983.

 

Język ammonicki był kananejskim językiem mówionym na obszarze na wschód od doliny Jordanu, wokół Rabbath-Ammon (dziś Amman). Reprezentowany jest przez kilka zaledwie inskrypcji, m.in. inskrypcję na Cytadeli w Ammanie. Różnica między nim a hebrajskim była prawdopodobnie większa, niż można przypuszczać na podstawnie niewokalizowanego aramejskiego pisma tych inskrypcji.

 

5. Moabicki

F.I. Andersen, Moabite Syntax, Or 35 (1966) 81-120; K.P. Jackson, The Language of the Mesha Inscription, w: A. Dearman (red.), Studies in the mesha Inscription and Moab, Atlanta 1989.

 

Językiem moabickim mówiono na obszarze na wschód od Morza Martwego. Język ten znany jest przede wszystkim z inskrypcji zawartej na sławnej steli Meszy z IX w. przed Chr. Stela Meszy[16], inaczej kamień moabicki (Moabite Stone), to nazwa bazaltowej płyty (124 cm wysokości) ze starożytną inskrypcją, z której zachowały się 34 linie, niektóre fragmentarycznie. Stela opisuje punkt widzenia króla Meszy na dzieje jego buntu przeciw Izraelowi. Tu po raz pierwszy (poza Biblią) poświadczone jest Imię Boże, tetragram JHWH, zapisany pismem paleohebrajskim, który był oparty na znakach fenickich. Cały dokument został spisany w języku moabickim przy pomocy alfabetu paleohebrajskiego (hebrajsko-fenickiego, ketaw iwri).

Poza stelą Meszy język moabicki widnieje na innej inskrypcji oraz kilku pieczęciach datowanych na okres od IX do VI w. przed Chr. Choć w inskrypcjach użyto wczesnohebrajskich (paleohebrajskich) znaków alfabetu, to moabicki nie może być uznany za dialekt języka hebrajskiego.

 

6. Edomicki

Do pewnego czasu traktowano język edomicki jako przypuszczalnie istniejący, gdyż twierdzono, że nie zachowały się żadne zabytki spisane w tym języku. W rzeczywistości jest on poświadczony przez kilka zaledwie inskrypcji. Mimo bardzo słabej wiedzy o tym języku paleografia i morfologia ujawniają nieco charakterystycznych dla niego cech. Jeśli chodzi o obszar, był on językiem kananejskim południowej Transjordanii i wschodniego Negewu.

 

b) Aramejski

Słowniki (słowniki aramejskiego biblijnego zob. w: słowniki j. hebrajskiego)

Bergstrasser G., Glossar des neuaramaischen Dialekts von Ma’lula, Nendeln, Liechtenstein: Kraus Reprint 1966.

Gramatyki

Epstein J.N., Dikduk Aramit Bavlit, Yerushalayim: Hotsaat sefarim Y.L. Magnes 1960; Golomb D.M., A Grammar of Targum Neofiti, Chico, Calif.: Scholars Press 1985; Johns A.F., A short grammar of Biblical Aramaic, Berrien Springs, MI: Andrews University 1963; Marcus David, A manual of Babylonian Jewish Aramaic, Washington, D.C.: University Press of America 1981; Segert S., Altaramaische Grammatik mit Bibliographie, Chrestomathie und Glossar, Leipzig: VEB Verlag Enzyklopadie 1975; Steinberg J., Sefat ha-Talmud ve-dikdukah, Varshah: Hotsaat “ha-Or” 670 1909; Stevenson W.B., Grammar of Palestinian Jewish Aramaic. With an appendix on the numerals, Oxford: Clarendon Press 1962; Rosenthal F., A grammar of Biblical Aramaic (Porta Linguarum Orientalium Neue Serie 5), Wiesbaden: O. Harrassowitz 1961 i ²1963 (gramatyka dla początkujących, nawet nie znających j. hebrajskiego); tenże, An Aramaic Handbook (Porta Liguarum Orientalium Neue Serie 10), Wiesbaden: Otto Harrassowitz 1967 (w czterech częściach, aramejski starożytny, nie tylko biblijny).

Opracowania

K. Beyer, The Aramaic language, its distribution and subdivisions, Göttingen 1986; A. Carmell, Aids to Talmud study, Jerusalem – New York: Feldheim 5735 [1975]; E. Lipiński,Studies in Aramaic Inscriptions and Onomastics, t. I-II, Leuven 1974-1994.

 

Poza językami kananejskimi wykształciła się w gałęzi zachodniosemickiej grupa języka aramejskiego. Aramejski tworzy bardzo szeroką i terytorialnie rozległą grupę. Najwcześniejsze świadectwo pisane pochodzi z IX w. przed Chr., a kilka jego dialektów przetrwało do naszych czasów. W rozwoju aramejskiego wyróżnia się wiele etapów i współczesnych sobie dialektów.

 

1. Staroaramejski

Staroaramejski reprezentowany jest przez ciągle rosnącą liczbę inskrypcji z okresu od IX do VII w. przed Chr. Są one odkrywane przede wszystkim na terenie Syrii, ale też południowo-wschodniej Turcji, zachodniego Iranu, północnego Izraela i północnej Transjordanii. Nie ma istotnych różnic w kształcie liter i pisowni poszczególnych tekstów, jednak morfologiczne różnice uwydatniają fakt istnienia szeregu dialektów. W pobliżu Aleppo odkryto słynną inskrypcję ku czci boga Melkarta, wzniesioną przez Bar-Hadada, króla Arpadu. W starożytnym mieście Damaszku – stolicy oraz największym mieście syryjskim – nie odnaleziono żadnych inskrypcji aramejskich, ponieważ starożytne ruiny leżą głęboko pod miastem współczesnym, co uniemożliwia prowadzenie prac wykopaliskowych.

 

2. Aramejski urzędowy (imperialny)

Aramejski urzędowy to język aramejski dokumentów Imperium Achemenidów, choć niektórzy uczeni rozszerzają to określenie także na wcześniejsze teksty. Od VIII w. przed Chr. aramejski stał się łatwym środkiem porozumiewania listowego, a z czasem stał się szeroko używanym językiem potocznym, którym posługiwano się w najróżniejszych sprawach. Nie oznaczało to zaniku innych języków, ale dwujęzyczność mieszkańców Bliskiego Wschodu. Aramejski stał się lingua franca na całym tamtym terenie, a następnie językiem administracji Imperium Achemenidów aż do końca IV w. przed Chr.

Tym językiem spisane są listy i dokumenty cytowane w Księdze Ezdrasza.

 

3. Aramejski język literacki

H. Bauer, P. Leander, Grammatik des Biblisch-Aramäischen, Halle 1927 (reprint 1969); B. Grossfeld, A bibliography of Targum literature, t. I-II; New York: Ktav Publishing Hause 1972-1977; A. Sperber, The Targum and the Hebrew Bible, Leiden: E.J. Brill 1973.

 

Standardowa aramejszczyzna literacka pojawiła się w VII w. przed Chr. i była używana równolegle z językiem urzędowym Imperium Achemenidów. Najwcześniejsze przykłady tej formy języka to opowieść o Achikarze i narracja w aramejskiej części Księgi Ezdrasza. Potem spotykamy go w Księdze Daniela, a także w literackich kompozycjach odkrytych w Qumran (Genesis Apokryphon, Targum[17] do Księgi Hioba). Spotykamy go także w targumach do Pięcioksięgu i do proroków, znanych odpowiednio jako Targum Onkelos[18] oraz Targum Jonatan[19]. Dużo później język obecny jest także w tzw. „Zwoju Antiocha”.

 

4. Średnioaramejski

Nazwę „średnioaramejski” stosuje się do dialektów aramejskich na przestrzeni czasowej od III w. przed Chr. do III w. po Chr. Aramejski palestyński reprezentowany jest przez dokumenty i listy Bar Kochby (132–135 r.) odkryte na Pustyni Judzkiej. Tym językiem mówił także Jezus i Uczniowie, gdyż był to codzienny język większości mieszkańców Judei (hebrajski używany był w modlitwie i do świętych tekstów). Aramejski wypierał nie tylko j. hebrajski, ale także inne języki. Do tej grupy należy także język nabatejski, dokumenty w tym języku znaleziono również na Pustyni Judzkiej. Aramejski nabatejski był językiem pisanym arabskiej ludności, której głównym centrum była Petra.

W grupie tej wyróżniamy także inne dialekty i odmiany średnioaramejskiego (jak palmyreński).

 

5. Późnoaramejski

Język późnoaramejski począwszy od III w. po Chr. rozróżniamy na dwie odrębne grupy: zachodnią i wschodnią. Pierwsza jest reprezentowana przede wszystkim przez teksty z Palestyny, z których najważniejsze to Talmud palestyński (jerozolimski)[20] oraz Targum Neofiti[21]. Natomiast druga, grupa wschodnia, jest reprezentowana

 

 

15. Historia pisma (ze szczególnym uwzględnieniem pisma klinowego)

 

Człowiek zniknął, jego zwłoki w proch się rozsypały, jego współcześni złączyli
się z ziemią. I księga tylko sprawia, że pamięć o nim krąży z ust do ust. Pismo jest
bowiem bardziej pożyteczne niźli dom z kamienia, niż grobowiec na Zachodzie,
lepsze jest niż rozkoszny pałac, niż pomnik w świątyni.

(papirus Cheaster Beatty IV)

 

Jeśli chodzi o historię pisma, polecam dwie dobre strony www, obie anglojęzyczne:

www.omniglot.com

www.ancientscripts.com

opisujące większość alfabetów i systemów pisma. Literatura nt. historii pisma i alfabetu: zob. na www.orygenesorg.blogspot.com w dziale Bibliografia On-line Studiów Biblijnych, kategoria: Pismo – alfabet.

 

Mowa jako przekaz ma 3 fazy:

– mówienie (nadawca)

– zrozumienie (odbiorca)

– tekst (to, co przekazano)

Teksty (faza trzecia), gdy były ważne dla społeczności, utrwalano w pamięci i przekazywano kolejnym pokoleniom. Niektóre z takich taktów, jak np. niektóre pieśni biblijne czy staroindyjskie hymny Rig-Vedy przetrwały w pamięci ludzkiej w niezmienionej formie przez setki lat.

Jednak doskonalszą od pamięci formą utrwalenia i przekazu ważnych tekstów stał się ich zapis – czyli utrwalenie przy wykorzystaniu pisma. Opanowanie umiejętności porozumiewania się abstrakcyjnymi znakami pisma otworzyło przed ludzkością nowe możliwości. Wcześniej trzeba było ufać tylko ludzkiej pamięci, która jest zawodna. Dzięki pismu można było przekazywać informacje na wielkie odległości, przechowywać przez setki lat, dostarczać szerokiemu kręgowi odbiorców. Wraz z wynalazkiem pisma historia, nauka i literatura stały się faktem.

Najstarsze zachowane w zapisie teksty – znad Nilu hieroglify egipskie i znad dolnego Eufratu teksty w piśmie klinowym – liczą już sobie ponad 5000 lat! Zaświadczone ich przykłady datuje się bowiem na 3000 lat przed Chr.

 Obecnie, w XX w wprowadzono nowe formy utrwalania mowy – nagrywanie na płyty, kasety, filmy video itp. jednak nie wyparły i nie wyprą one pisma. Możliwe, że zostaną wymyślone jeszcze nowsze formy zapisu (np. zapis na ekranie komputera od razu mowy ludzkiej, jeszcze z możliwymi wariantami, synonimami, tak aby można było edytować własną mowę J ). Jednak my wracamy do historii pisma, gdyż chcemy powiedzieć więcej o piśmie klinowym, a jak zauważyliśmy, znajduje się ono u samych początków historii zapisu ludzkich myśli i słów.

Definicja:

Pismo jest systemem umownych znaków, za pomocą których utrwalamy język mówiony. Jest wiele sposobów służących do zapisu mowy. Najbardziej popularny podział wyróżnia zapis znaczeń oraz zapis dźwięków.

 

            A) Malowidła

Stan kultury pierwotnego człowieka dokumentował się w rysunkach wydrapywanych lub malowanych na kamieniach, ścianach jaskini lub przedmiotach użytku codziennego (np. malowidło przedstawiające polowanie na mamuta). Ten typowy przykład nie jest przytoczony przypadkowo, gdyż genezy pisma i jego podstawy –  porozumiewania się – poszukuje się w sposób naukowy właśnie w potrzebie zdobycia pożywienia (J. Cepik). Wszystko wskazuje na to, że to polowania stały u podstaw mowy i potem pisma (A. Sydor).

Nieforemne lub nieudolne rysunki lub malowidła oznaczały pewną myśl, którą autor od siebie czy w imieniu pewnej grupy ludzi chciał przekazać innym. Początkowo były to proste, prymitywne rysunki, ryciny czy malowidła o jednopoziomowym przekazie. Znaki przekazywania myśli rozwijały się i kształtowały powoli. Wiązało się to z rozwoje mowy, a także udoskonalaniem narzędzi, jakimi malowidła były wykonane i materiału, na jakim były utrwalane.

Czy istnieje możliwość wskazania momentu, w którym człowiek w sposób świadomy zaczął opisywać siebie i otaczający go świat – m.in. za pomocą takich malowideł? Ostrej granicy nie ma, ale przyjmuje się, że proces ten rozpoczyna się od ok. 30 000 lat przed Chr.

A teraz drugie, ważniejsze pytanie. W którym momencie malowidła stały się pismem? Trudno jednoznacznie na nie odpowiedzieć. Wydaje się to być długim procesem, który za początek ma proste jednopoziomowe malowidło, a za finał pismo piktograficzne.

Dobrze to pokaże przykład:

 

Rysunek 1 – Zestaw niektórych znaków prehistorycznych (paleolit). Znaki z okresu 25 000 – 20 000 lat przed Chr. (kultura grawecko-solutrejska)

 

Można powiedzieć, że za tymi znakami okresu paleolitu kryły się symbole, podobnie jak za znakami prehistorycznymi Palestyny, Krety czy Egiptu. Były to czasy poprzedzające nagłe pojawienie się prawdziwego, mającego już skończoną postać pisma – i to w dwóch niezależnych ośrodkach: hieroglifów egipskich czy sędziwych piktogramów Sumeru.

 

Rysunek 2 – wczesne pismo hetyckie (ok. 4000 lat przed Chr.)

 

Te pierwsze przykłady pisma hetyckiego pokazują, że można było za jego pomocą przedstawić schematycznie przedmioty, daty, zdarzenia. Pismo to, z początku będące jedynie zbiorem kilku rysunków, zaczęto porządkować, ustawiając kolejno piktogramy obok siebie – tworząc szeregi znaków. Kolejne powtarzanie tych symboli w przypadku innych historii spowodowało wytworzenie pewnego uniwersalnego zestawu znaków, które mogły być już odczytane jako tekst przez osobę wtajemniczoną w ich znaczenie. Pismo hetyckie jest przykładem podstawy wszystkich pism, które powstały na drodze normalnego rozwoju – od obrazka do postaci bardziej abstrakcyjnej. Nie jest ono jednak praźródłem wszystkich rodzajów pisma na ziemi.

 

B) Pismo piktograficzne (piktogramy = obrazki)

Pismo piktograficzne, inaczej obrazkowe[22] znane jest jako najstarszy system piśmienniczy. Pojawiło się w drugiej połowie IV tysiąclecia przed Chr. Za pomocą schematycznych rysunków symbolizujących osoby, zwierzęta, przedmioty oraz czynności przedstawiano elementy rzeczywistości, którą próbowano oswoić. Prostota rysunków w zrozumiały sposób oddawała znaczenia sytuacji (np. polowań), jednak nie była w stanie oddać wszystkiego, co chciano przekazać. Ograniczała porozumiewanie do podstawowych i prostych znaczeń, dlatego pismo to ulegało modyfikacji. Pismo piktograficzne doczekało się wielu odmian.

Piktogramy mogły być graficznymi elementami takimi jak kwadraty, trójkąty, serca, ptaszki, błyskawice, strzałki czy gwiazdki. Mogą być również małymi ilustracjami czegokolwiek, co można sobie wyobrazić: palca wskazującego, głowy lub całej sytuacji – pokłon zwyciężonego ludu królowi.

Zapis składający się wyłącznie z piktogramów jest niezrozumiały bez kontekstu opisywanego wydarzenia, zjawiska, czy obiektu, bo ideogramy są wieloznaczeniowe (np. trójkąt: znak ten oznacza coś zupełnie innego na drzwiach ubikacji, co innego po lekcji geometrii, a jeszcze co innego po lekcji historii starożytnej czy ekonomii). Dlatego między innymi mamy kłopoty z odszyfrowaniem piktogramów wielu prehistorycznych kultur. Np. trójkąt wśród piktogramów mógł wskazywać na całą masę znaczeń: góra, dom, kobieta, bóstwo, płodność i wiele innych.

W pismach tego rodzaju można też było „zapisywać” czasowniki, najczęściej przez rysunek będący złożeniem dwóch lub trzech przedmiotów (np. kubek i głowa, czyli pić). Niezwykle trudno było jednak oddawać pojęcia abstrakcyjne czy przymiotniki. Pismami piktograficznymi zapisane są najstarsze teksty Egiptu i Sumeru.

 

C) Pismo ideograficzne (ideogramy)

Następny etap rozwoju piktogramów stanowiły pisma ideograficzne. Znaki piktografii, będące nadal najczęściej przedstawieniem przedmiotu, nabierały nowych wartości (np. znak niebo oznaczał również bóg; znak słońce – dzień itd.), a rysunki piktografii ulegały uproszczeniu. Pismo ideograficzne oparte było już nie tylko na prostych obrazkach, ale na ideogramach – tzn. znakach reprezentujących semantyczne jednostki językowe. Innymi słowy ideogramy to umowne znaki graficzne lub pisemne, wyrażające określoną treść, ale jeszcze bez użycia liter.

Do pism tego typu należą hieroglify i współcześnie znaki chińskie. W przeszłości używano ich przede wszystkim w starożytnym Egipcie i wśród kultur prekolumbijskich.Charakter ideograficzny miało też początkowo pismo klinowe (2800 przed Chr.).

Stopniowo zasób znaków rozbudowywano, by można było zapisywać czasowniki, przymiotniki, pojęcia abstrakcyjne. W rezultacie powstała ogromna liczba znaków. Dość powiedzieć, że pod koniec I tysiąclecia przed Chr. w Egipcie stosowano ich „na co dzień” około 5 tys., a w piśmie chińskim posługiwano się 50 tys. znaków.

Czasem nie rozróżnia się obu tych etapów pisma, traktując zamiennie nazwy piktogram i ideogram, jednak oba etapy są poświadczone w odkryciach archeologicznych.

 

a) Hieroglify

W.V. Davies, Egipskie hieroglify, tłum. M.G. Witkowski, Warszawa: Wydawnictwo RTW 1998; B. McDermott, Odczytywanie hieroglifów egipskich, Warszawa: Muza 2002; K. Myśliwiec, Święte znaki Egiptu, Warszawa 1989.

J.P. Allen, Middle Egyptian: an Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs, Cambridge: Cambridge University Press 2000; M. Collier, B. Manley, How to read Egyptian hieroglyphs: a step-by-step guide to teach yourself, London: British Museum Press 1998; J. Kamrin, Ancient Egyptian Hieroglyphs; A Practical Guide, New York: Harry N. Abrams, Inc. 2004.

Transkrypcja i transliteracja:

Scott P., The Ancient Stones Speak, Ancient Egypt Magazine 38 (2006)  36-44 – cz. I

Scott P., The Ancient Stones Speak, Ancient Egypt Magazine 40 (2007) 32-39 – cz. II

 

Najbardziej znanym rodzajem zapisu piktograficznego (właściwie: ideograficznego) są hieroglify. Hieroglify wykształciły się z pierwotnych piktogramów, przekształcając i wzbogacając je o znaki wyrażające konkretne pojęcia, przedmioty (ideogramy). Rozwijając pismo obrazkowe (piktograficzne), zaczęto stosować hieroglify będące mieszaniną wizerunków rzeczy i odpowiedników graficznych dźwięków mowy.

Hieroglify są najwcześniejszym rodzajem pisma starożytnego Egiptu, pochodzącym już sprzed 3000 r. przed Chr. Nazwa wywodzi się (podobnie jak nazwa władcy – faraon) z greki (ἱερογλυφικά hieroglyphika) i oznacza dosłownie „święte znaki”. Używane były od IV tysiąclecia przed Chr. do nawet IV wieku po Chr. W.V. Davies w swej książce Egipskie hieroglify[23] pisze: „Język starożytnych Egipcjan zajmuje wśród języków świata zupełnie wyjątkową pozycję. Jest nie tylko jednym z najstarszych języków „pisanych” (ustępując pod tym względem miejsca jedynie sumeryjskiemu), ale również ma najdłuższą spośród nich poświadczoną historię. Najstarszy zapis tego języka pochodzi z końca IV tysiąclecia p.n.e. i od tej pory pozostał w zaświadczonym dokumentami użyciu aż do ok. XI w. n.e.” – autor mówi tu o inskrypcji zapisanej w języku egipskim przy pomocy pisma koptyjskiego – przypisek MM.

Czy rzeczywiście aż do XI wieku? Jest to kwestia problemowa, gdyż pismo koptyjskie to już zupełnie inny rodzaj zapisu, oparty na alfabecie greckim – nie mający już prawie nic wspólnego z hieroglifami. Pismo hieroglificzne (wraz z ukształtowanym z niego pismem hieratycznym i demotycznym) trwało – jak powiedziałem – i było pielęgnowane jako ciągle żywy język do ok. III–IV w. po Chr. Ostatni znany nam zapis pisma hieroglificznego został wykuty w 390 r. na ścianach świątyni na File.

Pismo hieroglificzne, jak zostało wspomniane, było kompletnym systemem zapisu informacji. Nie było ono jednak proste do opanowania i odczytania. Wprost przeciwnie, jest to niezwykle złożony i rozbudowany system, posiadający w szczytowym okresie rozwoju 700–800 znaków. System ten zdolny jest przekazać tego samego rodzaju złożone treści, co alfabet, choć w odmienny, sobie tylko właściwy sposób. Dodatkowo, kapłani egipscy – jedni z nielicznych piśmiennych w państwie – znając wartość posiadanej umiejętności, celowo komplikowali zapis, aby przypominał rebus.

Pod względem struktury pismo hieroglificzne stanowi „mieszany” system zapisu, to znaczy, że jego części składowe pełnią rozmaite funkcje: jedne znaki komunikują tylko znaczenie słów (znaki ideograficzne), inne zaś służą wyłącznie do wyrażania dźwięków mowy (znaki fonetyczne). Do tego dochodziły determinatywy – znaki występujące przed lub po wyrazach i służące do określenia kategorii znaczeniowych, do zaliczenia przedstawionej w znaku rzeczy do jakiejś grupy. Np. w języku polskim słowo zamek oznacza trzy rzeczy: budowlę, zamek do drzwi i zamek np. do spodni. Odpowiedni determinant postawiony przy piktogramie oznaczającym budynek, zaliczał go automatycznie do grupy budynków i czytający nie mylił go z zamkiem do drzwi czy do spodni.

Więc pismo egipskie to:

1. znaki piktorgaficzne

2. znaki fonetyczne

3. determinatywy

Kierunek pisania. Hieroglify były zapisywane albo w kolumnach od góry do dołu albo w rzędach od prawej do lewej bądź też odwrotnie. Każdy znak posiada swoje lustrzane odbicie używane do zapisu w odwrotną stronę. Przy czytaniu musimy „spotykać” się z przedstawionymi hieroglifami, tj. czytać od strony, w którą “patrzą” przedstawione w piśmie hieroglificznym zwierzęta, ludzie itp.

Znaki te pojawiły się na kamieniach i murach świątyń i gł. w tych miejscach są szeroko poświadczone. Egipskie pismo hieroglificzne również ewoluowało. Jego uproszczona forma, powstała później, to pismo hieratyczne (tzw. kapłańskie; gr. hiereus „kapłan”), służące do codziennego użytku. Unikano w nim znaków o skomplikowanej formie. Upraszczanie form zapisu było wynikiem rozpowszechniania go i udostępniania większej liczbie ludzi. Należy pamiętać, że nie wszyscy posługiwali się pismem, nie dla wszystkich była również dostępna sztuka pisania. Szczególną rolę odgrywało pismo wśród warstw rządzących i kapłańskich. Osoby zajmujące się zapiskami były bardzo szanowane.

Pismo hieratyczne pisane było tuszem na papirusie lub na skorupach glinianych. Kolejnym krokiem ku uproszczeniu sposobu zapisu i udostępnieniu pisma szerszemu gronu ludzi było pismo demotyczne (ludowe; gr. δημοτικά demotika – ludowe). Ta uproszczona wersja pojawiła się od VIII w przed Chr. i zaświadczona jest do V w. po Chr. Pismo demotyczne ulegało dalszym przekształceniom.

Określenie „hieroglify” stosowane jest także w stosunku do innych rodzajów pisma piktograficznego, używanego przez m.in. Azteków, Majów.

 

b) Pismo chińskie

Światem samym w sobie jest grupa pism chińskich, mających swoje autonomiczne pochodzenie. W ciągu tysiącleci pisma te izolowały się od tradycji zachodniej, choć dziś w niektórych sytuacjach stosuje się tam alfabet łaciński (np. w czasopismach dla obcokrajowców). Tradycyjne i niezmienne chińskie pismo obrazkowe było i jest elementem spajającym ten naród, w którym istnieje kilkadziesiąt odmian języka, jednak tylko jeden rodzaj pisma.

Początkiem pisma, jak w każdym przypadku, był piktogram. Jednak co ciekawe, ten pierwotny i kluczowy element wszystkich pism, przetrwał na terytorium Chin do dziś. Chińskie pismo do dzisiejszych czasów uległo jedynie nielicznym zmianom, do dziś utrzymało system obrazkowy (właściwiej: ideograficzny). Stąd większa część mieszkańców Ziemi posługuje się dziś zapisem nie alfabetycznym – jak by się wydawało – ale ideogramowym, a więc pismem obrazkowym (Japonia, Chiny).

Według legendy chińskie pismo stworzył w XXVI wieku p.n.e. cesarz Huang-ti. Swój początek miało ono w typowych piktogramach. Znaki, których liczba z czasem urosła do kilkudziesięciu tysięcy, były symbolem jednosylabowego słowa.

Znaki chińskie (które później przejęli również Japończycy) zapisywane były w kolumnach od góry do dołu, a kolumny następowały w kolejności od prawej do lewej. Ten stan zachował się od czasów dzisiejszych (choć np. w japońskim częściej stosuje się dziś zapis „europejski”: poziomo i od lewej do prawej – który rozpowszechnił się dopiero w XX w. gł. pod wpływem j. angielskiego i komputera (Windows), który niejako wymusza czy preferuje poziomy układ pisma).

Pismo chińskie pisane było na papierze pędzlem maczanym w szybko schnącym czarnym tuszu, wyrabianym z sadzy zebranej po spaleniu drewna oliwki. Ze względu na charakter pismo to można nazwać pędzlowym. Nie różni się ono wcale od pisma drukowanego.

Dotąd za najstarszy przykład chińskiego pisma uznawano znak wyryty około 4500 lat temu na kawałku ceramiki znalezionym w Pingliangtai. Jednak chińscy naukowcy twierdzą, że mają dowody świadczące, że chińskie pismo narodziło się około osiem tysięcy lat temu – na podstawie rytów skalnych w Damaidi w północno-środkowej części Chin. Jeśli mają rację, to chińskie pismo byłoby najstarszym na świecie, gdyż uznawane powszechnie za najstarsze pismo klinowe z Mezopotamii ma ponad pięć tysięcy lat.

Ale to teza bardzo wątpliwa, gdyż wysuwa się ją na zasadzie podobieństwa znalezionych znaków do późniejszych znaków pisma – a takie zjawisko nie jest obce innym odnalezionym systemom piśmiennictwa. Gdyby orzekać o powstaniu pisma na podstawie pierwszych pojedynczych odnalezionych jego znaków – a nie odnalezionego systemu już uporządkowanych znaków – to należałoby przedatować także inne systemy.

Pisma obrazkowe pozbawione są dokładnej transkrypcji fonetycznej, przez co w pewien sposób oddzielone są od mowy. Właśnie ta cecha – uniwersalność – wykorzystywana jest np. w chińskich programach telewizyjnych, w których głos lektora (najczęściej w języku mandaryńskim) wzbogacony jest znajdującym się na dole ekranu tekstem. Mimo tego, że telewidz nie rozumie wypowiadanych przez spikera słów, jest w stanie zrozumieć przekaz wiadomości odczytując ją z ekranu.

Ponieważ nie jest to system opierający się choćby na sylabariuszu, każdy wypowiadany wyraz musi mieć odwzorowanie w odpowiednim znaku. Doprowadziło to do sytuacji, w której obecnie w najpełniejszym słowniku pisma chińskiego znajduje się ok. 85 tysięcy znaków (Chińczycy po opublikowaniu słownika poczuli rozgoryczenie, ponieważ uważali, że znaków jest ponad 100 tysięcy).

Pismo stworzone w granicach dzisiejszych Chin jest systemem niezmiernie skomplikowanym, stąd też zapożyczało je bardzo niewiele ludów Azji, wśród których znaleźli się Japończycy. W języku japońskim istnieją dziś oprócz znaków kanji (czyt. kandżi) – owych logografów bez znaczenia dźwiękowego, ale ze znaczeniem słowa lub morfemu – dwa alfabety sylabiczne.

 

            D) Pismo sznurkowe

Pismo sznurkowe (inaczej węzełkowe) polega na zapisie wyrazowym z wykorzystaniem sznurka. Najpopularniejszym przykładem takiego zapisu jest kipu – system używany przez Inków. Do grubego sznurka przywiązywali szereg cieńszych od głównego, choć różnej grubości i barwie sznurków, z których każdy miał dodatkowo szereg węzłów. Miały one różne znaczenie, uzależnione od umieszczenia węzła i koloru sznurka. Oznaczano w ten sposób również liczby – dla nich przeznaczone były nie barwione sznurki.

Indiański lud Kiczua, do którego należeli także Inkowie, zamieszkujący góry Andy w południowej Ameryce, używał charakterystycznego pisma węzełkowego (sznurkowego), zwanego kipu. Było ono pismem wyrazowym. Kipu, był to sznur grubszy, do którego przywiązywany był szereg innych sznurków cieńszych, różnej długości, barwie i grubości, a każdy z nich miał szereg zawiązanych węzłów. Kolor sznurka, jego długość i kolejność umieszczenia, a prawdopodobnie także sposób wiązania węzła, miały umowne znaczenie: węzeł umieszczony bliżej sznura grubego oznaczał sprawę ważniejszą; kolor czarny oznaczał śmierć, biały – srebro lub pokój, kolor czerwony – wojnę, żółty – złoto, zielony – chleb. Węzły umieszczone na sznurkach nie barwionych oznaczały liczby; dziesiątki oznaczano węzłem pojedynczym, setki dwoma węzłami, a tysiące trzema. Zapomniane pismo kipu, chociaż znane było jeszcze pasterzom Peru w czasie odkrycia Ameryki, nie zostało dokładnie odczytane. Wnioskować można, że używane było do celów statycznych i administracyjnych.

Podobnym pismem do kipu było pismo paciorkowe, występujące w postaci różnokolorowych muszli morskich, nawleczonych na sznury. Pismo paciorkowe było używane przez niektóre plemiona indiańskie w Ameryce.

 

            E) Pismo sylabiczne

Kolejne zmiany w systemie pisma polegały na wprowadzeniu znaków, które oddawały brzmienie części wyrazów, najczęściej sylab. Tego typu pisma nazywane są sylabicznymi lub rzadziej analitycznymi, ponieważ aby zapisać wyraz sylabami, należy go najpierw rozłożyć na części (sylaby lub głoski), czyli poddać analizie. Po wprowadzeniu znaków oznaczających sylaby możliwe stało się oznaczanie końcówek gramatycznych, a także nazw miejscowych czy imion własnych, które nie zawsze muszą mieć jasne dla ich użytkownika znaczenie.

Najbardziej znane pisma starożytności: egipskie, po części też klinowe (wyjątek to właśnie pismo z Ugarit), także pismo Majów i Azteków oraz pisma chińskie i japońskie zatrzymały się na tym etapie rozwoju. Używano w nich już wielu znaków sylabicznych, ale jednocześnie stosowano ogromną liczbę znaków ideograficznych i piktograficznych.

Mniej liczne były pisma, w których używano wyłącznie znaków sylabicznych. Można do nich zaliczyć pismo linearne B (basen Morza Egejskiego), poświadczone również w Ugarit, choć stosowano w nim również determinatywy, pismo amharskie (Etiopia) czy dewanagari (Indie).

 

            F) Alfabet

Alfabet stanowi ostatni etap rozwoju pisma analitycznego. Jednak w jego przypadku wyrazy nie są rozkładane na sylaby, ale na pojedyncze dźwięki (głoski), którym najczęściej odpowiada jeden znak graficzny. Od tej reguły istnieją jednak wyjątki, bo na przykład dźwięk „szcz” Polak zapisze czterema literami, Rosjanin użyje tylko jednej, Niemiec natomiast aż siedmiu!

Przyjmuje się tradycyjnie, że wynalazku tego dokonali Fenicjanie, jednak najnowsze badania wskazują na jego dużo wcześniejsze pochodzenie.

Należy cofnąć się do najstarszych zapisów pisma hieroglificznego. Przez blisko 4000 lat swojego istnienia nie zmieniło się ono niemal zupełnie. Powstało w okresie pierwszej dynastii, tj. pod koniec 4 tysiąclecia przed Chr. jako gotowy system. Od samego początku zawierał on elementy zarówno piktograficzne, jak i ideograficzne oraz sylabiczne. To znaczy, że jeden znak (np. oko) mógł oznaczać zarówno oko, jak i zdarzenie, np. patrzeć albo sylabę. Zdarzało się, że sylaba taka była jednospółgłoskowa – nazywa się je efiksami i w systemie hieroglificznym było ich 24. Nigdzie jednak nie zachowały się żadne zabytki zapisane tylko przy użyciu tych 24 znaków, który pozwoliłby sądzić, że Egipcjanie potrafili posługiwać się alfabetem.

David Diringer w książce „Alfabet” wydanej po raz pierwszy w 1948 roku i wielokrotnie wznawianej opisuje kontekst historyczny powstania alfabetu:

„Prototyp alfabetu, o którym mówiliśmy jako alfabecie „protosemickim”, zrodził się prawdopodobnie w drugiej ćwierci drugiego tysiąclecia p.n.e., to jest w okresie hyksoskim, datowanym dzisiaj powszechnie na lata 1730–1580 p.n.e. Sytuacja polityczna panująca na Bliskim Wschodzie sprzyjała wówczas stworzeniu „rewolucyjnego” pisma, które możemy chyba nazwać „demokratycznym” (czy raczej „ludowym”), w przeciwstawieniu do „teokratycznych” pism Egiptu, Mezopotami lub Chin. Podobnie jak inne doniosłe innowacje – takie jak przyjęcie „rzymskiego” typu pisma w Anglii i w Niemczech, przyjęcie dziesiętnego systemu miar i wag, reforma pisowni, reforma systemu monetarnego itp. – pismo alfabetyczne natrafiło z początku na silny opór ze strony konserwatywnych, politycznie ustabilizowanych państw i społeczeństw, które podlegały teokratycznym rządom. Minęły wieki, zanim alfabet przyjął się, i to tylko w państwach nowo powstałych. W starych państwach proces ten trwał niewątpliwie bardzo długo.”[24]

Nie znamy ani jednego napisu sporządzonego tym najstarszym alfabetem (protosemicki – zob. wyżej punkt 13.). Jednak dzięki znajomości pisma protosynajskiego, protokananejskiego oraz klinowego alfabetu z Ugarit możemy go z dużym prawdopodobieństwem zrekonstruować. Niemal na pewno liczył on 27 znaków. Wszystkie znalazły odzwierciedlenie w alfabecie ugaryckim. W XIV lub XIII wieku przed Chr. doszło do odrzucenia niektórych znaków. Chodziło tu zapewne o takie przypadki, kiedy dwie głoski o podobnym brzmieniu przestano odróżniać w wymowie (jak dziś polskie h i ch, czy hebrajskie tet i taw). W związku z tym do ich zapisu wystarczał tylko jeden ze znaków. Głoski te nie wystąpiły już ani w hebrajskim, ani w fenickim, zachowały się natomiast w języku arabskim. Najstarszy alfabet zapisywany był zawsze od strony prawej do lewej, czyli odwrotnie niż pismo klinowe (od lewej do prawej) i inaczej niż egipskie hieroglify (w różnych kierunkach). Graficzna strona znaków mogła być zbliżona do tych, jakie występują na przykład w inskrypcjach protosynajskich. W ciągu następnych kilku wieków uległa ona dość znacznemu uproszczeniu, tworząc linearne w charakterze pismo fenickie.

Kwestia sposobu, w jaki wybrano „rysunki” czy „znaki” stanowiące pierwsze litery, nadal nie jest jasna. Na pewno nie były one zapożyczone z egipskiego. Ich wartości fonetyczne nie mają nic wspólnego ani z wartościami podobnych znaków w piśmie hieroglificznym, ani z egipskimi nazwami przedmiotów, które przedstawiają. Wydaje się, że przy ich tworzeniu posłużono się zasadą akrofonii, polegającej na tym, że np. na oznaczenie (nazwanie) litery b wybrano wyraz zaczynający się od tej spółgłoski (fen. bēt – dom) i zapisywano ją znakiem przypominającym zarys domu. Później zapis uległ schematyzacji i przekształcił się w literę „bet” ב. Akrofonii używamy i dziś, kiedy literujemy jakiś trudny wyraz. Podajemy wtedy imiona czy wyrazy pospolite zaczynające się od litery, którą chcemy przekazać (np. las: l jak Ludwik, a jak Anna, s jak Stanisław). Wybrano zatem rysunki przedmiotów, których nazwa zaczynała się od tych właśnie liter. I tak pierwszy znak alfabetu to א ’ – ’alef (czyli głowa byka), drugi ב b – bet (dom), trzeci ג g – gimel (prawdopodobnie wielbłąd). Być może skojarzenie obiektów z literami miało na celu ułatwienie zapamiętania, jaki znak graficzny odpowiada danej wartości fonetycznej, a co za tym idzie, nauki czytania i pisania.

Chociaż brakuje nam inskrypcji zapisanych najstarszym alfabetem, jesteśmy dziś w stanie zrekonstruować jego wygląd i częściowo odtworzyć sposób, w jaki powstał. Trudno dokładnie ustalić czas, kiedy zaczęto go używać, ale musiało to mieć miejsce między początkiem XVIII wieku a XV wiekiem przed Chr. Do wynalazku doszło na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego – terenie, gdzie od stuleci krzyżowały się wpływy wszystkich kultur Bliskiego Wschodu. Tam najłatwiej przenikały się nowe idee i następowała konfrontacja cywilizacyjnych osiągnięć wielu ośrodków. Od tego czasu alfabet zaczął robić niezwykłą karierę.

Uproszczenie tak rozbudowanego systemu znaków pisarskich pism ideograficvznych i sylabicznych stanowiło ważny etap w upowszechnianiu umiejętności pisania. Niewielka liczba znaków, w większości alfabetów nie przekraczająca 30 (tyle było w Ugarit), wystarczyła teraz do przekazania wszystkich treści zapisywanego języka.

Obecnie nie ulega wątpliwości, że pismo alfabetyczne powstało na terenie Lewantu[25]. Do jego stworzenia doszło w wyniku oddziaływania sąsiednich, znających już pismo cywilizacji.

 

a) Pismo alfabetyczne spółgłoskowe

Alfabet w bardzo krótkim czasie (w stosunku do swoich poprzedników) osiągnął doskonałość i został zredukowany zaledwie do 22 znaków spółgłoskowych pisowni fonetycznej języka fenickiego. Biorąc pod uwagę, że pozostałe systemy nadal operowały bardzo bogatymi zestawami znaków (sięgających nawet kilku tysięcy) był on niezwykle prosty do przyswojenia, pozwalał również na bardzo precyzyjne formułowanie wypowiedzi. W ciągu pierwszego tysiąclecia przed Chr. stał się międzynarodowym środkiem porozumiewania dla całego Bliskiego Wschodu. Rozprzestrzenił się także w północnej Afryce, Małej Azji oraz w Indiach. W tym czasie nastąpił rozłam w głównym nurcie tego pisma, do głosu doszły charakterystyczne cechy narodowe, które spowodowały powstanie głównych gałęzi pisma: semicko-arabskie, indyjskie oraz krajów Zachodu, a z nich powstały używane obecnie alfabety świata.

Pierwszą formę, jaką przybrał alfabet była forma spółgłoskowa, zwana abdżad. Abdżad to ogólna nazwa pism alfabetycznych, posiadających lub stosujących tylko znaki na oznaczenie spółgłosek. Terminu abdżad użył po raz pierwszy Peter T. Daniels w swoim monumentalnym dziele World’s Writing Systems. Najbardziej znanie przykłady alfabetu spółgłoskowego to j. arabski, aramejski, fenicki, hebrajski, syriacki i ugarycki.

Nie ma wątpliwości, że alfabet ugarycki należy do tej samej rodziny co alfabet fenicki czy hebrajski. Jednak różnice w wyglądzie znaków oraz kierunku zapisu (od strony lewej do prawej) nie pozwalają alfabetu ugaryckiego uznać za bezpośredniego przodka pisma fenickiego. Zatem klinowy alfabet z Ugarit nie jest poszukiwanym przez uczonych protoplastą wszystkich alfabetów, ale raczej jego młodszym bratem. Jedno nie ulega wątpliwości: na początku XIV wieku przed Chr., kiedy spisywano najstarsze znane nam teksty ugaryckie, pismo alfabetyczne musiało być już w pełni ukształtowane.

 

b) Pismo alfabetyczne głoskowe (spółgłoski i samogłoski)

 

W kolebce alfabetu, znajduje się dzisiaj hebrajskie pismo kwadratowe, które z racji wyjątkowego przywiązania Żydów do tradycji nie zmieniło się niemal zupełnie od prawie 3000 lat. Iinne języki i rodzaje pisma z tamtego okresu dawno wymarły.

 

c) Pismo protosynajskie

Jedne z najstarszych znanych obecnie zabytków pisma alfabetycznego, nazywanym obecnie protosynajskim (mówiliśmy o nim wyżej), odkryto na spalonej słońcem pustyni półwyspu Synaj.

Pewna górska dolina przez wieki przyciągała uwagę egipskich faraonów i kupców. Z jakiego powodu? Pod skałami znajdowały się łatwo dostępne złoża turkusów oraz miedzi. Cenne surowce były powodem, dla którego w ustronnej kotlinie, zwanej dziś Serabit al-Chadim, wzniesiono świątynię egipskiej bogini Hathor, a okoliczne skały dosłownie upstrzono inskrypcjami. W 1906 r. William Matthews Flinders Petrie podczas wyprawy na Synaj, badał starożytne egipskie kopalnie turkusów. Odnalazł on tam szereg inskrypcji pochodzących z II okresu przejściowego (1785 – 1580 przed Chr.). Większość z nich zapisano hieroglifami. Kilka z nich zapisane było systemem pisma, będącym mieszaniną pisma egipskiego i innego nieznanego systemu.

System ten zawierający około 23 znaki (inni 30 znaków), zdaje się być przykładem pierwszego pisma alfabetycznego. Został on nazwany protosynajskim. Liczba znaków używanych w tych zapisach od razu nasunęła uczonym myśl, że chodzi o pismo alfabetyczne. Gdy brytyjskiemu egiptologowi, Alanowi Gardinerowi, udało się w 1916 roku odczytać często powtarzającą się grupę znaków jako b’lt – ba’alat, czyli “Pani”, semicki odpowiednik pojawiającego się w inskrypcjach hieroglificznych imienia bogini Hathor, naukowców ogarnął zrozumiały entuzjazm. Niestety, przez następne lata nie odczytano ani jednego wyrazu więcej.

Jaki jest wiek tych, niewątpliwie alfabetycznych, inskrypcji? Większość z nich została wykuta na skale i nie ma sposobu, by to określić. Tylko dwie wyryto na zabytkach z kamienia, sfinksie i posążku, znalezionych w świątyni Hathor. Na podstawie cech stylistycznych uczeni ustalili, że zabytki te powstały albo w okresie Średniego Państwa (XII dynastia, 1991-1785 r. p.n.e.), albo za panowania królowej Hatszepsut (Nowe Państwo, XVIII dynastia, 1479-1458 r. p.n.e.). Jednak napis nie musiał powstać w tym samym czasie co posążek – mógł zostać wyryty później. Gardiner stwierdził, że teksty z Serabit al-Chadim pochodzą z okresu Średniego Państwa. W latach pięćdziesiątych jego poglądy zostały poddane krytyce, obecnie jednak pojawiają się próby powrotu do tej teorii.

 

c) Pismo fenickie

Mimo wciąż dyskutowanej daty powstania, pismo protosynajskie jest uznawane za przodka alfabetu fenickiego. Stało się tak za sprawą francuskiego orientalisty Maurice’a Sznycera. Zwrócił on uwagę, że nazwy liter alfabetu fenickiego „pasują” do rysunkowych znaków protosynajskich o tej samej wartości. Na niektórych stanowiskach archeologicznych w Palestynie odkryto pojedyncze, krótkie teksty zapisane znakami przypominającymi alfabet fenicki. Te inskrypcje, określane wspólnym mianem protokananejskich, są z reguły trudne do odczytania i jeszcze trudniej określić, kiedy powstały. Entuzjaści uważają, że niektóre z nich mogą pochodzić nawet z XVIII wieku przed Chr. Jednak ostrożniejsze oceny przesuwają ich datowanie o niemal pół tysiąca lat: na okres od XIV do X wieku przed Chr.

Jest także inna hipoteza przodka alfabetu fenickiego. Podczas francuskich wykopalisk w Byblos w Libanie, gdzie od 1863 r. prowadzone są prace wykopaliskowe, znaleziono jedną z najstarszych inskrypcji spisanych pismem fenickim. Odkryto tu też ok. 10 inskrypcji na tabliczkach z brązu i kamienia, pokrytych nie znanym wówczas pismem. W inskrypcjach użyto nieco ponad 100 różnych znaków. Na tej podstawie francuski filolog i archeolog Maurice Dunand uznał, że jest to pismo sylabiczne. Spośród tych 100 znaków 25 odpowiada kształtem egipskim hieroglifom, a drugie tyle mogło być na nich wzorowane, dlatego Dunand nazwał je pismem pseudohieroglificznym[26]. Napisy z Byblos pochodzą z XVIII-XVI wieku przed Chr. (1750 – 1500 przed Chr.), natomiast powstanie pisma Dunand datował na koniec III tysiąclecia przed Chr. (ok. 2200-2000 r.).

Uczony uznał, że pismo pseudohieroglificzne z Byblos – a nie alfabet protosynajski – jest bezpośrednim przodkiem alfabetu fenickiego. Najważniejszym argumentem na poparcie tej tezy był fakt, że niemal wszystkie litery alfabetu fenickiego znajdują swe odpowiedniki w sylabariuszu z Byblos. Ponadto w obu tych pismach obowiązywał ten sam kierunek zapisu, używano w nich takich samych znaków oddzielających wyrazy i, co nie bez znaczenia, oba były stosowane na tym samym terenie. Pismo pseudohieroglificzne do tej pory nie jest jednak odczytane, nie można więc porównać wartości fonetycznych podobnych znaków.

Z kolei jeszcze według innych, przodkiem fenickiego alfabetu jest pismo klinowe (teza najsłabiej dziś forsowana). Według nich, pismo klinowe przekształciło się ok. XIV –  XIII wieku przed Chr. w alfabet starofenicki – najpierw pismo klinowe uległo uproszczeniu poprzez przyporządkowanie około 30 znaków różnym spółgłoskom, potem zredukowano ilość znaków do 22.

Tak czy inaczej, to alfabet fenicki uznawany jest za najstarsze w pełni rozpoznane pismo alfabetyczne. Używane było od początku I tysiąclecia przed Chr. (lub wcześniej, według innych od roku 1300 przed Chr.) na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Alfabet ten był złożony z 22 znaków linearnych zapisywanych w poziomych liniach od prawej strony do lewej. Charakterystyczną cechą pisma fenickiego było pomijanie samogłosek. Przerwy między słowami oznaczano kreską – tak, jak jest właśnie w ugaryckim.

Fenicjanie byli semickim narodem żeglarzy i kupców. Zamieszkiwali libańskie wybrzeże, a podczas wypraw po Morzu Śródziemnym poznali pismo egipskie i klinowe. Stworzyli alfabet, podobnie jak wynaleźli pieniądze.

 

Alfabet fenicki stał się bezpośrednim lub pośrednim prawzorem wszystkich alfabetów świata, a głównie alfabetów: aramejskiego, hebrajskiego, syryjskiego, arabskiego i etiopskiego. Przejęli go Grecy i udoskonalili już 2500 lat temu. Wiernymi uczniami Greków byli Rzymianie, którzy nie tylko przejęli od nich bogów, czy sztukę, ale także alfabet. To w Rzymie uproszczono jeszcze bardziej greckie litery tworząc zestaw znaczków identycznych, jak używane obecnie przez nas. W Rzymie powstała także tak zwana kapitała rzymska, czyli drukowane litery najczęściej na pomnikach lub budynkach użyteczności publicznej. Z biegiem czasu wykształciła się kursywa (szybkie odręczne pismo) oraz tak zwane pismo minuskulne, czyli pismo, gdzie literki są mniejsze i większe. Gdy upadło Cesarstwo Rzymskie, nie znikło jego pismo, zachowało się i przeszło pewne modyfikacje w państwie Franków.

 

            G) Pismo klinowe

C.B.F. Walker, Pismo klinowe, Warszawa: Wydawnictwo RTW 1998 i 2008.

 

Książka, którą podałem wyżej jako literaturę do tego punktu, daje przegląd rozwoju pisma klinowego od najwcześniejszych znaków obrazkowych po ostatnie tabliczki z obliczeniami astronomicznymi. Pokazuje też sposoby, dzięki którym pismo klinowe zaczęto używać do zapisywania wielu różnych języków starożytnego Bliskiego Wschodu (m.in. j. ugaryckiego). Omówiony jest sposób, w jaki odczytano pismo klinowe, a kolekcjonerzy znajdą kilka wskazówek, w jaki sposób rozpoznać inskrypcje, będące falsyfikatami.

 

Z dwóch powodów zostawiłem pismo klinowe na koniec. Pierwszy jest oczywisty – nim się zajmiemy w sposób szczególny, gdyż j. ugarycki korzysta właśnie z tego systemu pisma. Drugi powód jest taki, że pismo klinowe w swym historycznym rozwoju należy do aż czterech z powyżej nakreślonych grup rozwoju pisma (od pisma piktograficznego aż po pismo alfabetyczne spółgłoskowe).

 

W tym samym czasie co w Egipcie hieroglify, a być może nawet wcześniej – w Mezopotamii rozwijało się pismo klinowe. Nie przesądzam tu definitywnie, które z tych dwóch było starsze. W różnych źródłach albo się je zrównuje po względem czasu powstania lub funkcjonują obie wersje: według jednych pierwsze były hieroglify, według innych pierwsze były piktograficzne znaki Sumeru, przekształcone później w znaki klinowe. Szala poświadczonych tekstów przeważa ku tej drugiej opinii – najstarszym poświadczonym systemem piśmienniczym jest system sumeryjski, z którego ukształtowało się pismo klinowe.

Pismo klinowe powstało w czwartym tysiącleciu przed Chr. w Sumerze. W trzecim tysiącleciu system ten rozpowszechnił się w całej Mezopotamii, a w drugim tysiącleciu był używany na całym Bliskim Wschodzie. Używano go do zapisu przede wszystkim sumeryjskiego, akadyjskiego, ale też hetyckiego czy elamickiego. Mezopotamskie pismo klinowe było najstarszym, w pełni rozwiniętym systemem pisania w dziejach całej ludzkości, które w swym początkowym rozwoju miało również charakter obrazkowy. Zostało ono wynalezione w IV tysiącleciu przed Chr. (być może pod koniec tysiąclecia) przez Sumerów (inni: ok. 3500 lat przed Chr.).

Celowo powiedziałem „przez Sumerów”, gdyż przez szereg lat wynalazek ten przypisywano właśnie im. W ostatnich latach pogląd ten został podważony z uwagi na znaleziska najstarszych zabytków pisma nie tylko w sumeryjskim Uruk, ale także w Niniwie, na terenach Syrii, zachodniego Iranu, a nawet we wschodnim Iranie niedaleko obecnego Afganistanu. Jednak oczywiście odkrycia te nie wykluczają roli Sumerów w powstaniu pisma, wskazują tylko na inne ośrodki, gdzie mogło ono powstać niekoniecznie z udziałem tego ludu. Jego powstanie związane było z administracyjnymi i gospodarczymi potrzebami rozwijającej się coraz bardziej cywilizacji. Świątynie i pałace z uregulowaną administracją potrzebowały pisma.

Pierwsze ślady tego pisma odnajdujemy na terenach między Tygrysem a Eufratem, w starożytnej Mezopotamii – podówczas właśnie królestwo Sumerów. Obszar rozciągający się od Zatoki Perskiej do Bagdadu zamieszkiwali od IV do I tysiąclecia przed Chr. Sumerowie i Akadowie. Pierwsze gliniane tabliczki, przedstawiające rachunki rolnicze, znaleziono w Sumerze w miejscu, gdzie stała wielka świątynia miasta Uruk. Tabliczki związane z wczesnym etapem rozwoju pisma znaleziono w Uruk i Niniwie w północnym Iraku, Suzie, Czoga Misz i Godin Tepe w zachodnim Iranie oraz w Tell Brak i Habuba Kabira w północnej Syrii. Większość z tych znalezisk uczeni datują na czwarte tysiąclecie przed Chrystusem.

C.B.F. Walker pisze:

„Pismo zostało wynalezione we wczesnych okresach historii starożytnego Bliskiego Wschodu w celu zapisania działalności gospodarczej. Wraz ze wzrostem scentralizowanej gospodarki, urzędnicy w pałacach i świątyniach potrzebowali narzędzia, które dawało by im możliwość bieżącej kontroli ilości zboża oraz liczby owiec i bydła, przyjmowanych lub wydawanych z magazynów i gospodarstw. Ze względu na ich skalę nie można było polegać na ludzkiej pamięci odnośnie każdego szczegółu tych działań i potrzebna była nowa metoda prowadzenia wiarygodnych rejestrów.”

 

Gliniane tabliczki znajdowane na terenie starożytnej Mezopotamii od połowy XIX w. po Chr. pozwoliły zyskać uczonym wiele cennych informacji dotyczących dziejów i kultury ludów, które żyły na tych terenach od drugiej połowy IV tysiąclecia do połowy I w. po Chr.

W celu ustalenia kolejności tabliczek literackich, dodawano do kolofonu informację o tytule serii, do której dana tabliczka należała i jej numer w obrębie tej serii. Opisany w ten sposób słynny epos o Gilgameszu składał się, w najpóźniejszej wersji z 12 tabliczek. Pierwsza linijka utworu odpowiadała równocześnie jego tytułowi (jak w Biblii np. Bereszit). Aby pisarz miał pewność, że prawidłowo odnalazł następną tabliczkę z serii, często jej pierwszą linijkę dodawano do kolofonu tabliczki poprzedzającej.

 

Na losy tabliczek niebagatelny wpływ miała wojna, podboje i najazdy. W 2004 r. p.n.e. miał miejsce upadek państwa III dynastii z Ur, wywołany najazdem wojsk elamickich, w rezultacie zupełnie przypadkiem w ruinach Ummy, Puzrisz – Dagani, Girsu zostały pogrzebane ogromne archiwa(…). Dotychczas odkryto tylko część tamtych zbiorów. Z kolei w Larsie i Sippur w skutek najazdu wojsk hetyckich i zdobycia Babilonu w 1595 r. p.n.e. pozostały dla archeologów wielkie biblioteki. Jednak najsławniejszą biblioteką są zbiory króla Asurbanipala w Niniwie. To bezcenne źródło “zawdzięczamy” najazdowi Medów i Babilonczyków, którzy w 612 r. p.n.e. zdobyli i splądrowali Niniwę. Asurbanipal, jeden z ostatnich królów, zatrudnił wielu kopistów i dzięki ich pracy, a przepisywali stare dokumenty babilońskie i asyryjskie powstały liczne zbiory tabliczek pochodzących z różnych lat. “Biblioteka w Niniwie rozrastała się według planu jej fundatora Asurbanipal, a jej zbiory nie były bynajmniej przypadkowe. Znalazły tam swoje miejsce dzieła, streszczenia i wyciągi z większych i ważniejszych prac. “Książki” cieszące się największą popularnością i zainteresowaniem, doczekały się nawet kilku egzemplarzy przepisów. Można było tam znaleźć tysiące tabliczek literatury religijnej, mitologicznej i magicznej oraz liczne księgi naukowe z zakresu matematyki, prawa, historii, magii, medycyny, astronomii itd. Między innymi dzięki tego typu odkryciom uczeni mają możliwość poznać i określić choćby w ogólnym zarysie historię piśmiennictwa mezopotamskiego.

Oprócz wyżej wymienionych, bardzo istotnych znalezisk dokonano również w Mari i Ebli, gdzie tabliczki zostały odkopane we właściwy sposób, przez kompetentnych archeologów (…), co pozwoliło uczonym odtworzyć charakter mezopotamskiej biblioteki. Każda biblioteka była wyposażona w katalogi, które pomagały w odnalezieniu poszukiwanego dzieła. Co więcej informowały one równie z ilu tabliczek składa się dzieło i podawały liczbę wierszy na każdej tabliczce. Całe zbiory grupowano według poszczególnych gałęzi wiedzy. W poszczególnych pomieszczeniach gdzie znajdowały się te “gliniane książki” umieszczano specjalne tabliczki, informujące, do jakiej dziedziny wiedzy zalicza się dana grupa książek. Do identyfikacji poszczególnych pozycji na krawędziach (szczególnie dużych tabliczek pochodzących z Ur) pisano krótkie notki na jednej z krawędzi tabliczek, wyglądało to tak, jak obecnie tytuły na grzbietach książek. Jeżeli biblioteka nie mogła pozwolić sobie na zainstalowanie drewnianych półek, tabliczki chowano do dzbanów, koszy lub skrzynek. Jedno dzieło umieszczano w jednej skrzynce, do której przyczepiano objaśniającą, glinianą etykietkę. Oprócz tabliczek odnaleziono również etykietki należące niegdyś do koszy z dokumentami gospodarczymi, jak i sumeryjskimi tekstami literackimi. Porównanie tytułów zapisanych na etykietkach i znanych nam w chwili obecnej, pozwala odkryć, jak wiele z nich wciąż pozostaje nieznanych. “O pomyśle przechowywania tabliczek w pojemnikach świadczy również literatura: oto początek starobabilońskiego eposu o królu Naram – Sinie: “otwórz pudło z tabliczkami przeczytaj stelę”. Pisarz chciał tu stworzyć iluzję, że opowiada historię, która zachowała się z dawnych dni i była zagubiona w jakimś zapomnianym kącie lub pogrzebana w skrzynce, w fundamentach jakiejś budowli.

 

Pismo klinowe było początkowo pomocą mnemotechniczną. Pierwotnie było złożone z przedstawień rysunkowych, które wyobrażały przedmioty albo jeden charakterystyczny ich element, a przy bardziej abstrakcyjnych pojęciach – kompozycje symboliczne. Na początku system był całkowicie obrazkowy. Każdy znak miał znaczenie podstawowe, do którego dochodziły znaczenia poboczne.

Najstarsze formy pisma Sumeru i Elamu zawierały ciągi kropek, oznaczające poszczególne zwierzęta w stadzie właściciela. Około 3300 r. przed Chr. do kropek dołączano, obok odcisku pieczęci cylindrycznej właściciela, krótki opis jego włości. W tym samym czasie pojawiły się pierwsze liczby opisane za pomocą symboli. Najpierw notowano więc, przedmioty policzalne, a do określenia rodzaju towaru używano ideogramów – obrazków. Te z czasem, schematyzowano, a przez powtarzalność użycia, propagowano w zastosowaniach gospodarczych. Ujednorodnienie symbolu podstawowego, klina, było już prostą drogą do pisma symbolicznego.

Z czasem system ten przekształcał się w system pisma ideograficzno-zgłoskowego. Po prostu ok. 100 lat po odkryciu ideogramów, Sumerowie stwierdzili, że ideogramy nie wystarczają i że słowa da się zapisywać fonetycznie. I ten fonetyczny zapis dołożyli do ideogramów.

Proces odkrycia pisma fonetycznego może być przedstawiony na podstawie np. wczesnej tabliczki z Jemdet Nasr, w której słowo „życie” przedstawione jest przez „strzałę” (obydwa słowa brzmiały tak samo) w zdaniu „ten bóg jest moim życiem”. W tym samym momencie w zapisie pojawia się gramatyka i dokonuje się też zdecydowane uproszczenie formy pisma klinowego, które powoli nabiera abstrakcyjnego wyglądu (serie kresek grubszych z jednej strony).

Innym przykładem tego rozwoju może być sumeryjski wyraz jednozgłoskowy – „usta”. Wyraz ten miał wartość fonetyczną „ka”. Skryba przedstawiał to rysunkiem głowy ludzkiej. Rysunek oznaczał słowo „ka”, ideę „usta” i sam dźwięk „ka”. Nie mniej jednak – mimo ciągłego upraszczania – pismo klinowe było dość skomplikowane, ze względu na wielość symboli, które należało poznać. W końcowej fazie miało ono około 570 znaków. Dlatego pismo klinowe (nazywane czasem – ćwiekowym) przechodziło kilka transformacji – od ideogramu do postaci zupełnie abstrakcyjnych odcisków przypominających kliny. Ich ilość i ułożenie pozwalało zidentyfikować znak.

 

Zob. rysunek (rozwój pisma klinowego)

 

Jak powiedziałem wyżej, początkowo pismo miało charakter obrazkowy, czyli piktograficzny. Na etapie pisma ideograficznego znaków było bardzo dużo – ok. 2 tysięcy. Z czasem jednak coraz bardziej upraszczano formę zapisu, rezygnując z wielu szczegółów graficznych, zastępując obrazki kreskami w układzie pionowym i poziomym, w efekcie czego pismo przekształciło się w system zapisu kreskowego. Około roku 2900 przed Chr. zanikły oryginalne piktogramy i ideogramy i pojawiło się pismo klinowe, w którym oznaczano już nie całe wyrazy, ale sylaby. Liczba znaków uległa redukcji do ok. 500.

Wraz ze stopniowym upraszczaniem się formy zapisu rósł stopień komplikacji samego pisma, jeśli chodzi o jego odczytywanie, a tym samym i zapisywanie. Było to wynikiem stopniowej ewolucji pisma, której następnym etapem było pismo sylabowe. Jego pierwsze przykłady znajdujemy w tekstach z Ur z ok. 2800 r. przed Chr. – zawierają one elementy fonetyczne i gramatyczne, a tym samym na ich podstawie można zidentyfikować już język w jakim są stworzone – językiem tym jest sumeryjski. Powraca więc tym samym sugestia, że to właśnie ten lud był twórcą pisma.

Mniej więcej do końca okresu wczesnodynastycznego II-III (2900-2334 przed Chr.), ok. 2350 przed Chr. powstaje zjednoczone królestwo Sargona (pierwsze cesarstwo oparte o potęgę militarną – w tym momencie Akad zdominował Sumer). Pismo nie ulegało zasadniczym przemianom, ale już pod koniec tego okresu nastąpiła ważna zmiana w kierunku pisania tekstów.

Następny krok w historycznym rozwoju pisma klinowego jest zupełnie przypadkowy! Ok. 2800 roku przed Chr. Akadowie pojawiają się w Sumerii. Od tego momentu mówimy o akulturyzacji obu narodów (w wyniku czego Sumerowie wymierają): w sumeryjskim pojawiają się nowe słowa, frazy, a akadyjski potrzebuje zapisu. Są to jednak dwa zupełnie inne języki: sumeryjski jest aglutynacyjny tzn. taki, w którym nowe znaczenie tworzone jest przez sklejenie różnych słów a nie przez infleksję, podczas gdy akadyjski (j. semicki) jest j. alternacyjnym.

Sumeryjskie klejenie słów by tworzyć nowe znaczenie, + istniejący fonetyczny zapis, + uproszczony do abstrakcji kształt pisma obrazkowego + potrzeba zkodowania nowego i innego języka = nowy pomysł: SYLABOGRAM (1 znak=1 sylaba).

Gdyby Sumerowie nie mieszkali obok Akadyjczyków to nie wiadomo czy sylabariusz by kiedykolwiek powstał (w okolicach Chin mieszkali Koreańczycy i ci podzielili ideogramy na abstrakcyjne znaki graficzne, które w różnych kombinacjach składają się na poszczególne ideogramy, alfabet koreański składa się z niewielu ‘liter’, ale proces uczenia się pisania i czytania nie jest dzięki temu ułatwiony).

System pisma sumeryjskiego przyjęli Akadowie – język akadyjski – ale go przystosowali do swojego semickiego języka. Do ideogramów sumeryjskich dodali oni własne znaki fonetyczne, a zwłaszcza sylaby dopełniające, czyli określające wymowę. Przez te innowacje pismo nabrało charakteru rebusowego, na dodatek pozbawione znaków rozdzielających, a ze stosunkowo dużą liczbą znaków polifonicznych i homofonicznych było stosunkowo trudne w interpretacji. Dzieliło się ono teraz na trzy rodzaje znaków (jak w piśmie egipskim): wyrazowe (ideogramy), zgłoskowe (sylaby) i determinatywy  – znaki występujące przed lub po wyrazach i służące do określenia kategorii znaczeniowych. Ogólnie rzecz biorąc pismo miało charakter wyrazowo-sylabowy, a to z kolei było istotnym krokiem w rozwoju pisma na drodze do jego stricte sylabowej formy.

W wysoko rozwiniętej formie sylabariusz funkcjonuje już ok. 2500 roku przed Chr. Nie należy jednak sądzić, że ostatnia forma pisma klinowego jest w jakimś sensie czystym sylabariuszem. W piśmie klinowym nie ma ostrego alfabetu i czytanie tekstu zawsze wiąże się z jego odcyfrowywaniem.

Z kolei na terenach Syrii pismo klinowe zostało przystosowane do języka  paleosyryjskiego (eblaickiego, o którym wyżej mówiliśmy), gdzie podobnie, jak w przypadku języka akadyjskiego, również dodano szereg nowych znaków odzwierciedlających język paleosyryjski.

W okresie panowania III dynastii z Ur (2112-2004), nastąpił tzw. renesans sumeryjski. Język sumeryjski znowu stał się powszechny w użyciu, jednakże po tym okresie znowu ustąpił językowi akadyjskiemu, w którym były tworzone teksty klinowe aż do podbojów Aleksandra Wielkiego (IV w.przed Chr.).

Do największego znaczenia pismo klinowe doszło w okresie XIV-XIII w. przed Chr. z uwagi na wagę języka akadyjskiego na Bliskim Wschodzie, w którym było zapisywane. W tym czasie bowiem akadyjski doszedł do największego znaczenia międzynarodowego, będąc językiem dyplomatycznym na całym Bliskim Wschodzie, a archiwa tabliczek znaleziono również w Egipcie.

Pismo klinowe używane było aż do okresu panowania na Bliskim Wschodzie hellenistycznej dynastii Seleucydów w II w. przed Chr. Od czasów podbojów przez Aleksandra Wielkiego, używanie pisma klinowego było coraz bardziej sporadyczne, aż stopniowo zanikło. Związane to było z rozpowszechnieniem się pisma aramejskiego na Bliskim Wschodzie. Ostatni znany przez nas fakt użycia tego pisma jest datowany na 75 r. po Chr. – jest to tekst astronomiczny.

 

Wynalazek Sumerów miał rangę większa niż wynalazek Gutenberga. Z tak opracowanego zapisu korzystało wiele różnych języków, także z różnych rodzin językowych: z rodziny j. semickich, j. indoeuropejskich czy języków izolowanych. Pismem klinowym posługiwały się języki:

Sumeryjski

Akadyjski i jego dialekty (asyryjski i babiloński)

Elamicki[27]

Eblaicki

Hetycki[28]

Hurycki[29]

Urartyjski[30]

Ugarycki (system alfabetyczny)

Staroperski (w większości system sylabiczny)

 

W różnych językach np. akadyjskim, huryckim, ugaryckim znaki klinowe różnią się. W prawie wszystkich typach nie jest to zapis alfabetyczny, tylko sylabiczny, ewentualnie sylaboczno-alfabetyczny. Jednym wyjątkiem jest pismo klinowe języka ugaryckiego, w którym jednemu klinowi odpowiada zawsze jedna litera – a więc jest to zapis alfabetyczny (alfabet spółgłoskowy, jak np. w hebrajskim).

 

Nazwa, materiał i technika pisarska

Pismo klinowe wyróżnia się tym, że jego znaki zbudowane są z szeregu zorganizowanych kresek w kształcie klinów, stożków lub ćwieków. Nazwa – pismo klinowe – pochodzi od kształtu znaków odciskanych na glinianych tabliczkach za pomocą kawałka trzciny. Sumerowie pisali ściętą trzciną na glinianych tabliczkach, a do potwierdzenia autentyczności dokumentów używali pieczęci cylindrycznych. C.B.F. Walker pisze:

„Gdy człowiek po raz pierwszy zaczął pisać, nie pisał piórem i atramentem na papierze, ale zaostrzonym patykiem lub trzciną żłobił znaki w wilgotnej glinie. Surowce te były łatwo dostępne w rzecznych dolinach Bliskiego Wschodu, a ich przygotowanie wymagało niewielkiego wysiłku. Wilgotną glinę łatwo można uformować w płaską, wygodną do pisania tabliczkę, która po zapisaniu, pozostawiona na słońcu do wyschnięcia, staje się wkrótce wystarczająco twarda i wytrzymała.”

Początki pisma to rysowanie na wilgotnej glinie piktogramów przy pomocy spiczasto zakończonych narzędzi. Później zaprzestano ich stosować, natomiast do użycia weszły drewniane lub trzcinowe rylce. Tego typu narzędzia pozostawiały w glinie charakterystyczny odcisk, od niego zresztą przyjęto późniejszą nazwę dla całej grupy tego typu pisma – pismo klinowe. Początkowo na tabliczkach występowały mieszane znaki narysowane i napisane klinami.

Na miękkiej glinie rylcem ze ściętej łodygi trzciny, mającej przekrój trójkątny, po dokonaniu zapisu pozostawał ślad w postaci klina i to o różnym wyglądzie w zależności od sposobu nachylenia i siły nacisku rylca przez pisarza. Determinantami były materiał – glina, oraz rysik o trójkątnym przekroju.

Do pisania używano specjalnych rysików, tzw. rylców. Rysik leżał na dłoni, zwróconej otwartą stroną do góry, przytrzymywany kciukiem, w drugiej ręce trzymana była tabliczka. Rylce, choć rzadziej, wykonywane były także z innych materiałów (kość słoniowa, metal). Na przestrzeni dziejów pisma klinowego w różnych okresach stosowano różne techniki przycinania rylców i kształtowania ich końcówek, co może być jednym z kryteriów rozpoznawania okresu, z jakiego pochodzi dany tekst.

Podstawowym materiałem, na którym dokonywano zapisów w piśmie klinowym była glina, której w Mezopotamii było pod dostatkiem. Oczywiście nie był to jedyny nośnik. Teksty takie można zauważyć ryte w kamieniu, kości słoniowej i w metalu. Te ostatnie jednak były dużo rzadsze. Zapisane tabliczki mogły być i były często używane powtórnie do zapisu – po prostu na nowo ugniatano i formowano tabliczkę i na nowo ją zapisywano. W przypadku, gdy chciano, aby zapis był bardziej trwały i miał służyć dłużej, tabliczki gliniane wypalano. Tych jednak było mniej. Do naszych czasów w większości dochowały się tabliczki wypalone, ale nie celowo, tylko w toku pożarów archiwów i bibliotek (Biblioteka Aszurbanipala w Niniwie), podczas dość częstych wojen, jakie toczyły się w Mezopotamii. Kształty tabliczek również bywały różne, ale najczęściej były one kwadratowe lub prostokątne, w zastosowaniach praktycznych: w geodezji, przybierały kształt nieruchomości gruntowej z zaznaczonymi i opisanymi działkami; w geografii owalny map, znanych ziem, miast i zamieszkujących je ludów. Prostokątny kształt tabliczek wynikał z kształtu odcisku pieczęci cylindrycznych. Kąty proste pomagały w przechowywaniu książek w drewnianych skrzyniach we wspomnianej niniwskiej bibliotece, utrudniały ukruszanie w przypadkowych miejscach, nietrwałego z natury materiału.

Glina nie była jedynym materiałem do utrwalania myśli, należał do nich także metal np. srebro, po którym pisano rylcem (qantuppi).

Ja od siebie dodam, że bardzo często na kształt pisma, wpływ miało to, na czym się pisało i jakim narzędziem. Przejście od pisma obrazkowego do klinowego było wymuszone przez tabliczki gliniane. Pisano na nich, kiedy glina była miękka, a następnie wypalano. Lenistwo piszących (w końcu lenistwo jest matką wynalazku) wpłyneło na upraszczanie się pisma. Stąd obrazki coraz bardziej przypominały nic nie przypominające kreski.

Kierunek pisma początkowo był od prawej do lewej strony, jednakże w drugiej połowie III tysiąclecia przed Chr. uległ on zmianie. Przyczyna tej zmiany nie jest do końca jasna. Dawniej badacze wysuwali tezy, że wiązało się to z faktem zamazywania tekstu podczas zapisu z prawej na lewą stronę. Ostatnio jednak przeważają inne argumenty. A. Falkenstein uważał, że pewne rysunki mogą być właściwie przedstawiane i oglądane tylko wtedy, gdy tekst jest czytany z prawej na lewą stronę. Pomimo wagi tego argumentu, i tak kwestia związana ze zmianą kierunku pisania u schyłku okresu wczesnodynastycznego II-III, pozostaje niejasna.

Warto dodać, że dokumentów, oraz różnego rodzaju tekstów literackich zachowało się bardzo dużo w przeciwieństwie do tych z państwa egipskiego. Głównym tego powodem jest trwałość mezopotamskiego materiału piśmienniczego – gliny w stosunku do egipskiego jakim był papirus.

 

Szkoły pisarzy (tabliczek) w czasach Assurbanipala, posługiwały się słownikami i podręcznikami. Uczono w nich obok języka akadyjskiego, również martwego już sumeryjskiego, który był niezbędny do zrozumienia wcześniejszych pism. Nauka w szkole pisarzy rozpoczynała się od uformowania tabliczki i sztuki posługiwania się rylcem. Początek praktyki stanowiły próby wykonywane na dowolnym kawałku gliny, ćwiczono odciskanie stosunkowo prostego znaku jakim był pionowy klin, uczeń stawiał pionowe, poziome i ukośne kliny. Dalsza nauka polegał na zapamiętaniu tysięcy różnych sumeryjskich słów, wyrażonych za pomocą więcej niż jednego znaku. W tym miejscu należy zaznaczyć ciągłość pisarskiej tradycji, gdyż znaki, które poznawali pisarze w Uruk, były nauczane w tej samej kolejności także setki lat później np. w Abu Salabik, a starobabilońskie zestawienia znaków uczeni odnaleźli także w bibliotece Asurbanipala,

Aby nauczyć się łączyć znaki, w celu napisania słów, pisano imiona osób. Kolejnym etapem wtajemniczania było pisanie na tabliczkach o różnych kształtach w tym okrągłych i „bułeczkowatych”. Nauka polegała na tym, że nauczyciel zapisywał po jednej stronie tabliczki mniej więcej 3 linijki np. imiona bogów, przysłowie lub jakiś fragment literacki, a zadaniem ucznia najpierw uważne przestudiowanie, a następnie przepisanie – odtworzenie po drugiej stronie. Końcowy etap nauki stanowiło czytanie i przepisywanie literatury sumeryjskiej. Dzięki temu do naszych czasów zachowały się zapiski literatury starobabilońskiej w postaci szkolnych kopii. Wydaje się, że uczniowie sporządzali kopie na podstawie dyktanda, bowiem wielokrotnie okazało się, że w różnych kopiach tego samego tekstu słowa zapisane są nieco odmiennie. Aby zostać pisarzem nie wystarczało posiąść umiejętności odciskania znaków na tabliczce. Osobną część programu stanowiła matematyka. Uczyli jej “pisarze rachunków”, “pisarz miar” i “pisarz pola”, czyli geometra. Co obejmowało ówczesny kurs matematyki: Czy znasz mnożenie, odwrotności, mnożniki zbilansowanie rachunków, zestawienia administracyjne, czy wiesz, jak sporządzić wszystkie rodzaje wypłat przydziałów, podzielić nieruchomość i wyznaczyć granice działek pól?. Oprócz matematyki i języka sumeryjskiego, babilońska edukacja pisarzy uczono także zwyczajowych wzorów pisania kontaktów wzorcowych, czy też listów. Kopiowano także akadyjskie pisma literackie. Powstawały nawet całe serie słownikowe.

 

 

            Literatura pisma klinowego

Poza zapisami o treści ekonomicznej i administracyjnej dobrze znanymi zabytkami piśmiennictwa z Mezopotamii są mity i epopeje, również umowy gospodarcze i społeczne, zbiory prawne (np. kodeks Hammurabiego) oraz kroniki rodzinne. Wiele z tych tekstów stanowiły również utwory mitologiczne i poematy.

Enuma Elisz to babiloński epos napisany w języku akadyjskim, nazywany tak od pierwszych słów, które znaczą „Kiedy na wysokości”, „Kiedy na górze” – był to początek i jednocześnie tytuł książki. Pierwotny tekst tego eposu pochodzi z XIV wieku przed Chr., zaś zachowana wersja pochodzi z II wieku przed Chr. Był recytowany w Babilonie w czasie święta Nowego Roku. Nazywany jest też eposem o stworzeniu wszechświata.

Podanie o stworzeniu świata, na każdej z siedmiu tabliczek jest napis: „Ekal Aszzszurbaniapala, szar mat Aszszur” – Pałac Assurbanipala, króla Świata, króla Asyrii. Nagłówek każdej z nich to: Enuma elisz 1., 2. itd.. W celu zachowania kolejności „kartek” tabliczkę następną rozpoczyna ostatni wiersz poprzedniej. Katalog biblioteki Assurbanipala miał charakter przedmiotowego i były to etykiety przyczepiane do skrzyń, które wskazywały liczbę wierszy na tabliczce i właśnie gałąź wiedzy, której dotyczyły treści zawarte w skrzyni. Biblioteka była składnicą ksiąg, ale i archiwum różnych dokumentów. Co ciekawe, bibliotekarze nie rabowali ksiąg w ich źródłach, lecz je przepisywali i umieszczali w zbiorach kopie.

(literatura nt. Enuma elisz zob. orygenesorg)

Epos o Gilgameszu – epos pochodzenia sumeryjskiego opisujący poszukiwanie przez legendarnego Gilgamesza (władcę Uruk) tajemnicy nieśmiertelności. W poemacie tym znajduje się między innymi opis potopu. Poemat powstał około 2000 roku przed Chr. Najpełniejsza jego wersja zachowała się w Niniwie w bibliotece asyryjskiego króla Aszurbanipala żyjącego w VII wieku przed Chr., odkrytej w 1853 roku w wersji akadyjskiej.

Innana i Eriszkigal – czyli epos o pierwszym mesjaszu, Drzewo Hullupu – epos o początku świata, Potop – epos powtórzony w Bibli, gdzie Ziusudra nosi imie Noego,hymny do Innany, itp.

 

Do czego przede wszystkim używano pisma klinowego?

Sumerowie wymyślili pismo dla bardzo prozaicznych i praktycznych potrzeb i do tego go używali (m.in. do formalnego rejestru aktu sprzedaży/kupna ziemi). Akadyjczycy przejęli sumeryjski jako j. sakralny, funkcjonował on w tej formie (jak łacina w średniowieczu) długo po tym kiedy jego mówiona wersja już nie istniała – jeszcze w 700 r. przed Chr.

Przez wiele lat uczono, że tylko ci którzy byli skrybami potrafili pisać i czytać. Dziś nie jest to już takie oczywiste. Mamy dostęp nie tylko do dokumentów prawnych (rozprawy sądowe, akty prawne), państwowych (korespondencja pomiędzy królami, dekrety i zarządzenia administracyjne, itp), religijnych (literatura sakralna, lamenty, hymny, itp), byznesowych (rozliczenia, rejestry, transakcje, itp), ale również prywatnych korespondencji: ojca do syna, męża (na wojnie) do żony itp. Te ostatnie wielokrotnie są pełne błędów, sugerujące że autorzy nie byli fachowcami w pisaniu. Wiemy też, że wśród uczniów szkół były również nieliczne kobiety, a więc umiejętność pisania nie była uważana za aż tak wielką nobilitację. Niestety aktualna sytuacja w Iraku nie sprzyja weryfikacji żadnych teorii na ten temat.

 

Historia odczytania pisma klinowego

Sprawa odczytania systemu pisma klinowego była nie lada wyzwaniem. Najwygodniejsze w takim zadaniu byłoby odnalezienie tabliczki z bilingwą – czyli jakiś tekst napisany w dwóch językach (albo więcej – jak Heksapla Orygenesa), z których jeden byłby w piśmie klinowym, a drugi paralelny w innym piśmie i języku już znanym. Takim odkryciem w przypadku hieroglifów był np. słynny kamień z Rosetty – zabytek piśmiennictwa staroegipskiego – którego odkrycie stało się przełomem na drodze do odczytania egipskich hieroglifów.

Niestety los nie był tak sprzyjający w przypadku pisma klinowego i jeśli pojawiały się jakieś teksty dwujęzyczne, to obie wersje były redagowane w różnych systemach pisma klinowego, toteż jedna, jak i druga były nie do odczytania. Również cały szereg dialektów zapisanych różniącym się pismem klinowym utrudniał odczytanie wielu tekstów pochodzących z Mezopotamii i Fenicji. Nie można stąd było robić żadnych założeń, co do natury języka.

Pierwsze próby odczytania pisma klinowego (j. staroperski) podjął Georg F. Grotefend w 1802 roku. W inskrypcjach z Persopolis (pochodzących z epoki Achemenidów) spostrzegł często powtarzające się słowo, które – sądząc z oficjalnego charakteru pism – oznaczało „król”. Po nim regularnie następowały dwie grupy znaków, które mogły odpowiadać imionom. Udało mu się odczytać imiona Dariusza i Kserksesa. Istniała jeszcze jedna trudność – jak dopasować dźwięki do znaków pisma klinowego. Z tego powodu sięgnął do języka Awesty. Było to jednak posunięcie błędne, gdyż awestyjski nie był identyczny z perskim. Inni uczeni (Rasmus Christian Rask, Eugene Burnouf i Christian Lassen) ponownie zbadali alfabet perski, poprawili nieprawidłowe wartości znaków przypisane przez Grotefenda i odczytali je na nowo. Prace wstępnie ukończono w 1838. W roku 1847 cały alfabet perski był znany.

Odczytanie pisma klinowego ułatwił też trójjęzyczny napis (staroperski, nowoelamicki i babiloński) pochodzący z inskrypcji z Behistun, który zawierał imiona królów i nazwy własne. Inskrypcję tę odkrył w 1836 brytyjski asyrolog Sir H.C. Rawlinson.

Kiedy pismo klinowe ujawniło swoje sekrety, odcyfrowanie innych zapisanych nim języków nie stanowiło problemu. W 1853 odczytano pismo nowoelamickie, a w 1857 – pismo babilońskie (cztery niezależne odczytania).

Charakterystycznymi cechami pisma klinowego było to, że:

– słowo nigdy nie było dzielone i przenoszone do następnej linijki;

– liczba różnych znaków w sposób oczywisty uzmysłowiła, że nie jest to pismo alfabetyczne lecz sylabiczne

– niektóre znaki pisano fonetycznie albo ideograficznie, co oznacza, że ten sam znak mógł równie dobrze wyrażać dźwięk odpowiadający sylabie jak i pojęcie wyrażone słowem

 

            Ugaryckie pismo klinowe

Semiccy mieszkańcy Ugarit w ok. XV w. przed Chr. na podstawie znaków pisma klinowego utworzyli własne alfabetyczne pismo klinowe.

Po raz pierwszy językoznawcy mieli do czynienia nie z izolowanymi, trudnymi do datowania inskrypcjami, ale z olbrzymim archiwum, w skład którego wchodziły teksty literackie, listy, opisy rytuałów, teksty prawne, słowniki (do dziś odkryto ponad 2 tys. tabliczek). Niektóre z tabliczek zawierały zestawione jeden za drugim wszystkie znaki pisma z Ugarit. Ponieważ na tabliczkach występują one zawsze w tym samym porządku, nie ma wątpliwości, że zawierają najstarszy spisany alfabet. Kolejność jego znaków odpowiada kolejności liter w późniejszych alfabetach: fenickim, greckim i łacińskim.

Oprócz alfabetu złożonego z 30 znaków pisano tzw. skróconym alfabetem klinowym (22 znaki). Jego użycie, w przeciwieństwie do pełnego alfabetu, nie ograniczało się do samego Ugarit. Teksty zapisane skróconym alfabetem pochodzą z kilku innych miast dzisiejszej zachodniej Syrii, Libanu i Cypru, nieraz bardzo od Ugarit odległych.

Pismo ugaryckie stanowi niepodważalne świadectwo, że już w XIV wieku p.n.e. alfabetem posługiwano się na całym wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Alfabet ten i dobrze znane wówczas pismo fenickie miały kilka cech wspólnych. Do najważniejszych z nich można zaliczyć:

– tę samą kolejność liter w alfabecie,

– identyczną liczbę znaków (w skróconym alfabecie klinowym)

– oraz zasadę pomijania w zapisie samogłosek.

Nie ma wątpliwości, że alfabet ugarycki należy do tej samej rodziny co alfabet fenicki czy hebrajski. Jednak różnice w wyglądzie znaków oraz kierunku zapisu (od strony lewej do prawej) nie pozwalają alfabetu ugaryckiego uznać za bezpośredniego przodka pisma fenickiego. Zatem klinowy alfabet z Ugarit nie jest poszukiwanym przez uczonych protoplastą wszystkich alfabetów, ale raczej jego młodszym bratem. Jedno nie ulega wątpliwości: na początku XIV wieku p.n.e., kiedy spisywano najstarsze znane nam teksty ugaryckie, pismo alfabetyczne musiało być już w pełni ukształtowane.

Gliniana tabliczka ze spisanymi znakami najstarszego znanego nam alfabetu; Ugarit, XIII wiek p.n.e.

 

Przyjmuje się, ze w Ugarit używano dwóch alfabetów: dłuższego, obejmującego 30 znaków, i krótszego, używającego 22 znaków (jak w systemie alfabetu fenickiego i hebrajskiego).

Kolejność liter: we współczesnym alfabecie zachowała się następująca kolejność liter alfabetu z Ugarit: ab-d-h-klmn-pqr-t.