Pomimo że jego sylwetka oraz ideologia kemalizmu zdają się – poza Turcją – być dzisiaj zapomniane, Kemal Atatürk był postacią nietuzinkową. Stworzył niezwykle istotny dziś pomost pomiędzy Światem Islamu a Światem Zachodu, który jako taki jest postrzegany jako przykład zrównoważonego rozwoju społecznego, gospodarczego i oświatowego państwa muzułmańskiego.

Mustafa Kemal Ataturk, Licencja Wikimedia Commons, źródło: Fotoğraflarla Atatürk (Images Atatürk) collection of the Republic of Turkey Ministry of National Education (MEB)

Kemal Atatürk (1881-1938), noszący do 1934 r. imię Mustafa Kemal Pasza urodził się w Salonikach gdzie w 1893 r. wstąpił do szkoły kadetów, by po niej ukończyć Akademię Wojskową w Stambule. W 1908 r., niesiony sukcesami rewolucji 1905 roku w Rosji, aktywnie uczestniczył w rewolucji młodotureckiej mającej na celu zniesienie absolutnych rządów sułtana. Następnie wsławił się jako świetny dowódca podczas wojen bałkańskich (1912-1913) i w czasie I wojny światowej oraz jako przywódca Turków w czasie wojny o niepodległość tego kraju (1919-1923). W 1920 z jego inicjatywy po raz pierwszy zebrało się Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji, które zastąpiło dotychczasowy marionetkowy parlament. Atatürk zaś został pierwszym premierem państwa. Pod koniec tego samego roku, zmuszony klęskami Turcji, Wielki Wezyr Damat Ferid Pasza podpisał, skrajnie niekorzystny dla kraju, traktat pokojowy z Sèvres. Atatürk nie mógł się z tym pogodzić. W efekcie tego, doszło do kolejnych walk z Grecją i Francją, które zakończyły się w 1923 r. podpisaniem korzystniejszego traktat w Lozannie. Niedługo później, 29 grudnia 1923 roku, proklamowano Republikę Turcji, której prezydentem został Kemal Atatürk. Był to początek wieloletnich reform tego państwa, których celem było osiągnięcie europejskich standardów życia. Kemalizm, który przyświecał wszystkim zmianom, jakie zachodziły pod rządami pierwszego premiera, a następnie prezydenta Turcji, opierał się na tzw. sześciu strzałach, które zostały przyjęte przez Republikańską Partię Ludową (sześć strzał jest także symbolem tej partii) a następnie znalazły swoje odzwierciedlenie w konstytucji. Tymi nadrzędnymi zasadami są: 1. republikanizm – odrzucenie absolutystycznego modelu sprawowania władzy, na rzecz republikańskiego i demokratycznego modelu; 2. populizm – wyrażał lewicowe przekonania Atatürka. Oznaczał zniesienie przywilejów oraz równouprawnienie wszystkich obywateli, łącznie z kobietami; 3. sekularyzm – oznaczał całkowite oddzielenie religii od aparatu państwowego, wyrażał się także w państwowym, laickim systemie edukacji, 4. rewolucjonizm – wyrażał konieczność przeprowadzenia głębokich zmian społecznych mających stworzyć zupełnie nowy ład społeczny; 5. nacjonalizm (lub bardziej odpowiadające określenie – ludowość) – oznaczał dążenie do zespolenia ideowego, kulturowego i tożsamościowego obywateli Turcji. Miał być podstawą zbudowania jednolitego społeczeństwa w którym nie będą odznaczać się różnice religijne, światopoglądowe czy etniczne; 6. etatyzm – był odpowiedzią na ogólnoświatowy kryzys lat 30. i odzwierciedlał przekonanie, że podstawą uprzemysłowienia kraju powinien być kapitał państwowy.

Reformy przeprowadzone przez turecki rząd w latach 20. i 30. XX w. opierały się w głównej mierze na rozwiązaniach zachodnioeuropejskich, stąd też jednymi z pierwszych zmian było wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego (1925) oraz zastąpienie alfabetu arabskiego łacińskim (1928) i wprowadzenie dziesiętnego systemu miar i wag (1933). Ponadto reformami zostały objęte: 1. ustrój polityczny – w 1922 zniesiono sułtanat pozostawiając jedynie urząd kalifa, jednak i on został wkrótce zlikwidowany. W 1923 r. oficjalnie proklamowano Republikę Turcji, kończąc tym samym ponad sześćsetletnią historię Imperium osmańskiego. W trakcie rządów Kemala Atatürka i jego następcy İsmeta İnönü istniał system mono-partyjny, pomimo tego jednak odbywały się wybory parlamentarne. Od 1945 roku istnieje już system wielopartyjny; 2. prawo – ustrój Turcji opierał się o konstytucje z 1921 r., do której w 1924 r. wprowadzono zmiany odpowiadające republikańskiemu systemowi rządów. W czasie rządów Republikańskiej Partii Ludowej zniesiono sądy islamskie ustanawiając sądownictwo oparte o wzorce europejskie. Także wzorując się na państwach europejskich, takich jak m.in. Włochy czy Szwajcaria dokonano w 1926 roku kodyfikacji prawa karnego, cywilnego i handlowego; 3. gospodarka – prawdziwym wyzwaniem było zreformowanie tureckiej gospodarki opartej w dużej mierze o eksport płodów rolnych, który w dobie wielkiego kryzysu zupełnie się załamał. Reformy oparte zostały o trzy filary:  równowagi bilansu handlu zagranicznego,  równowagi budżetowej,  równowagi inwestycyjnej.

Pomimo, iż wzorcem gospodarczym stał się ZSRR, który blisko wówczas współpracował z Turcją, to jednak uniknięto nacjonalizacji przemysłu i likwidacji prywatnej własności. Mimo to, poprzez kolektywizację rozdrobnionych gospodarstw, starano się przestawić rolnictwo na model towarowy. Duży nacisk położona na rozwój sieci kolejowe, w tym celu w 1927 r. utworzono Tureckie Koleje Państwowe; 4. zmiany społeczne – najistotniejszą zmianą, była laicyzacja państwa i postawienie na europejski model społeczny. Zniesiono obowiązywanie prawa religijnego, wprowadzono równouprawnienie religijne, w 1934 r. ustanowiono obligatoryjne posługiwanie się nazwiskami (wówczas Mustafa Kemal Pasza przybrał sobie za nazwisko przydomek nadany mu przez Zgromadzenie Narodowe, jednocześnie zakazane zostało przybranie nazwiska Atatürk przez kogokolwiek innego). Znacznie poprawiła się sytuacja kobiet, oficjalnie odrzucono poliginię jako model rodziny i wprowadzono równouprawnienie płci, co oznaczało uzyskanie przez kobiety praw wyborczych, dostępu do urzędów państwowych i kształcenia, a także swobody kulturowej (m.in. jeśli w kwestii noszenia burki czy hidżabu). 5. edukacja – niewątpliwie zmiany w zakresie kształcenia i rozwoju nauki poczynione w latach 20. i 30. XX w. przyczyniły się do dalszego rozwoju państwa w kolejnych dekadach. Istotną zmianą było stworzenie przez Komisję Językową alfabetu tureckiego oraz powołanie Tureckiego Stowarzyszenia Językowego (1931). Kolejnymi krokiem było powołanie Tureckiego Towarzystwa Historycznego (1932) i Tureckiego Stowarzyszenia Edukacyjnego. Szkoły prowadzone przez prywatne fundacje oraz podlegające Ministerstwu Religii zsekularyzowano i poddano nadzorowi Ministerstwa Edukacji Narodowej. Znacznie rozbudowano Uniwersytet w Stambule, zatrudniając w nim zagranicznych naukowców.

Rządy Atatürka, choć były oparte o zachodnioeuropejskie wzorce, to jednak chociażby przez sam fakt, że jego Republikańska Partia Ludowa miała monopol na sprawowanie władzy w Zgromadzeniu Narodowym, trudno uznać za sprawowane w myśl zachodnich standardów demokracji. Należy jednak pamiętać, że okres lat 20. cechował taki sam sposób sprawowania władzy także wiele młodych demokracji w Europie. Silne rządy oraz laicyzacja armii sprawiły, że Mustafa Kemal nie podzielił losu afgańskiego reformatora króla Amanullaha, który przegrał z konserwatywnymi duchownymi w 1928 r., czy Mohammada Rezy Pahlaviego, którego w 1979 r. obalił ajatollah Chomeini ustanawiając Islamską Republikę Iranu.

Armia w obronie kemalizmu, już po śmierci Atatürka, interweniowała jeszcze czterokrotnie, w 1960, 1971, 1980 i 1997 roku. Dzięki temu, jego dzieło przetrwało i jest wciąż kontynuowane. Atatürk, co po turecku oznacza „ojciec Turków” jest postrzegany dokładnie tak, jak brzmiał jego przydomek i nazwisko. Jego dzieło docenione zostało na całym świecie, czego wyrazem było ogłoszenie przez UNESCO, roku 1981 – rokiem Mustafy Kemala Atatürka. UNESCO tak uzasadniło swoją decyzję: Przekonani, że osobistości które pracowały na rzecz zrozumienia i współpracy między narodami oraz międzynarodowego pokoju, staną się przykładem dla przyszłych pokoleń, Przypominając, że setna rocznica urodzin Mustafy Kemala Atatürka, twórcy Republiki Turcji, będzie obchodzona w 1981 roku, Wiedząc, że był to wyjątkowy reformator we wszystkich dziedzinach należących do kompetencji UNESCO, Uznając w szczególności, że był on liderem pierwszej walki przeciwko kolonializmowi i imperializmowi, Przypominając, że był on nadzwyczajnym promotorem idei zrozumienia i trwałego pokoju między narodami na świecie i że całe swoje życie pracował on na rzecz rozwoju harmonii i współpracy między narodami, bez względu na kolor skóry, religię i rasę, Zostało postanowione, że UNESCO powinno współpracować w 1981 r. z Rządem Turcji przy realizacji zarówno intelektualnych jak i technicznych planów międzynarodowej debaty mającej na celu zapoznanie świata, z różnymi aspektami osobowości i czynami Atatürka, których celem było promowanie pokoju na świecie, międzynarodowego zrozumienia i poszanowania praw człowieka.

Tekst ukazał się na portalu Stosunki Międzynarodowe.