Zamki wznoszone przez krzyżowców w Ziemi Świętej dla utrwalenia tam chrześcijańskiego panowania zbudowano dzięki połączeniu wschodnich i zachodnich wzorów architektonicznych. Powstały w Lewancie oryginalny styl został później z powodzeniem przeniesiony do Europy.

Przemierzając tereny dzisiejszej Palestyny, pokryte licznymi wzgórzami, poprzecinane korytami suchych rzek i porośnięte z rzadka oliwnymi gajami, podróżnik może natknąć się na ruiny zapomnianych fortec. Naznaczone zębem czasu, chylące się ku upadkowi, porośnięte trawą lub rozebrane dla budulca, są jednak świadectwem bogatej historii tego obszaru i dawnego panowania krzyżowców. W XII i XIII wieku były świadkami krwawych i okrutnych wydarzeń, gdy pokryci kurzem i potem Frankowie próbowali oswobodzić i obronić Święte Miasto, Jerozolimę.

W 1095 roku w Clermont ogłoszona została pierwsza wyprawa krzyżowa. Wielotysięczne rzesze ludzi, wojowników i cywili, wyruszyły na ratunek zajętej przez Turków seldżuckich Jerozolimie. W wyniku krucjaty nie tylko zdobyto w 1099 roku miasto, ale także utworzono na wybrzeżu syro-palestyńskim cztery państwa chrześcijańskie. Władała nimi zaledwie garstka europejskich rycerzy otoczona niezbyt im przyjazną ludnością miejscową. Jedynym sposobem, dzięki któremu Frankowie byli w stanie utrzymać swoje panowanie, była budowa zamków.

Krak de Chevaliers (fot. (Ergo), na licencji Creative Commons Attribution 2.0 Generic)

Pierwsze budowle obronne, czyli geneza

Zamki krzyżowców nie były pierwszymi budowlami obronnymi, jakie powstały na terenie Lewantu. Budynki o takim przeznaczeniu powstawały na Bliskim Wschodzie już w starożytności, w okresie epoki brązu. Za panowania cesarstwa rzymskiego na terenie Syrii wznoszone ufortyfikowane obozy wojskowe, tzw. castra oraz castella, które były założeniami stałymi. Przykładem tego typu obiektów był obóz na Tell el-Hajj nad Eufratem oraz el-Lejjum na wschodnim wybrzeżu Morza Martwego. Były to założenia na planie prostokątnym, z regularnie rozmieszczonymi budowlami, otoczone murem z wieżami, w tym także w narożach założeń. Pełniły one rolę koszar dla oddziałów wojskowych.

Tego typu obiekty były także wykorzystywane za panowania cesarstwa wschodniego. Wznoszono je na wypłaszczeniach wzgórz i były niekiedy zalążkami późniejszych warowni krzyżowców, np. Saone i Bourzey. Z dorobku architektury bizantyjskiej czerpali bezpośrednio muzułmanie. Jakkolwiek podstawą ich taktyki wojennej były działania ofensywne, wznosili również warownie, np. Kafr Lam w pobliżu Cezarei, które miało formę zbliżoną do castrum.

Istnieje wiele definicji zamku. Najprostsza z nich wskazuje, że jest to obronna siedziba pana feudalnego. W przypadku Palestyny mógł nim być być król Jerozolimy, liczni baronowie, pomniejsi rycerze i zakony rycerskie, tj. templariusze, joannici oraz krzyżacy. W Europie pierwsze wieże w okresie średniowiecza budowano z drewna i były częścią systemu zwanego „motte and bailey”. Wieżę sadowiono na sztucznie usypanym kopcu, otoczonym palisadą i fosą. Z czasem w ciągu X wieku na miejscu drewnianych wież zaczęto stawiać budynki z kamienia, które uzyskały formę smukłych donżonów. Model tego typu warowni przeniesiony został następnie na teren Palestyny. W zamkach donżonowych zamieszkiwali najczęściej rodziny rycerskie, chroniły one również okoliczne ziemie. Był to najpopularniejszy rodzaj fortyfikacji wznoszonych przez Franków w Ziemi Świętej, przykładami mogą być Czerwona Wieża (al-Burj al-Ahmar) i Mirabel.

W jednej z pierwszych kronik z okresu krucjat istnieje wzmianka „Natomiast Frankowie, którzy pozostali, powrócili do swych zamków” (Anonim, Dzieje pierwszej krucjaty…, s. 105). Sugeruje to, że jeszcze przed zdobyciem Jerozolimy w 1099 roku niektórzy rycerze posiadali własne siedziby. Były to najprawdopodobniej budynki zdobyte na muzułmanach albo nowo wybudowane wieże w stylu zachodnim.

Zamki krzyżowców, czyli co nowego na Wschodzie

Podstawowym budulcem zamków krzyżowców był kamień, a umiejętności kamieniarskie były dużo bardziej rozwinięte niż w Europie. Najpowszechniejszym i najczęściej stosowanym surowcem był wapień. Występował on w dwóch odmianach, twardej (nari) i miękkiej (malik). Najbardziej znanym zamkiem wzniesionym z tego kamienia jest Krak des Chevaliers w dawnym Hrabstwie Trypolisu. Na wybrzeżu powszechniejszy był piaskowiec, z kolei w kamieniołomie Dżabal ad-Duruz leżącym na południe od Damaszku, we wschodniej Galilei oraz pod Hims znajdowały się złoża czarnego, twardego bazaltu, który wykorzystano przy wznoszeniu takich fortec jak Margat czy Belvoir. Najczęściej budulec sprowadzano z najbliższej okolicy, używano również materiałów z rozbiórki starszych budowli (tzw. spolia), jak w obu zamkach w Sydonie.

Krzyżowcy nie poprzestali na budowie prostych założeń wieżowych znanych z ojczyzny. Szybko zaczęli korzystać z dorobku Bizantyjczyków i muzułmanów, przejmując model castrum. W okresie po pierwszej wyprawie krzyżowej Frankowie opracowali wzór zamku na planie prostokąta zamkniętego czterema kurtynami, z czterema wieżami w narożach, zabudową wzdłuż murów i wolnym dziedzińcem. Wieże były najczęściej czworokątne, wysunięte z linii murów, pozwalające na zastosowanie obrony flankowej.

Przykładem jest dwunastowieczny zamek Coliath powstały w hrabstwie Trypolisu. Miał on wymiary 63 × 56 m i posiadał siedem czworokątnych wież. Cztery baszty mieściły się w narożach założenia i były wysunięte z linii muru, piąta znajdowała się w kurtynie zachodniej, natomiast w południowej mieściło się wejście flankowane dwiema niewielkimi wieżyczkami. Pomieszczenia zamkowe znajdowały się w północnej i prawdopodobnie południowej części dziedzińca.

Chastiau dau Rei był niewielkim zamkiem zbudowanym w pierwszej połowie XII wieku przez króla Jerozolimy. Z czasem stał się centrum posiadłości zakonu krzyżackiego. Długość boku założenia miała zaledwie 38 m, a murów broniły cztery czworoboczne wieże. Ślady pomieszczeń odnaleziono wzdłuż wschodniej kurtyny, natomiast wejście mieściło się w ścianie południowej.

Ideałem złożeń tego typu były tzw. podwójne castra, złożone z dwóch koncentrycznych linii murów. Jedynym zamkiem zbudowany w tym stylu w Ziemi Świętej był Belvoir, który początkowo należał do jednej z rodzin rycerskich, ale swoją ostateczną formę zawdzięcza zakonowi joannitów, którzy rozbudowali go w 1168 roku. Wzniesiono go z bazaltu na wypłaszczeniu wzgórza w pobliżu starożytnej wioski Kokhav ha-Yarden. Jego wymiary zewnętrzne sięgały 150 × 100 m, podczas gdy wewnętrzna linia umocnień miała wymiary ok. 40 × 40 m. Całości broniło dwanaście wież, z czego siedem w części zewnętrznej (cztery w narożach i trzy w połowie długości murów) oraz pięć w linii wewnętrznej (w narożach i jedna w murze od strony zachodniej, zwana czasem donżonem). Od strony wschodniej do muru przylegała potężna brama zewnętrzna. Zabudowa znajdowała się wzdłuż murów obu linii. Na zamku znajdowały się takie pomieszczenia jak kuchnia, łaźnia, kaplica. Całość otaczała fosa wykuta w skale, a od strony wschodniej znajdował się barbakan.

Belvoir – plan zamku (rys. יוצר), na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Model zamku znany z Belvoir powtórzono w okresie wypraw krzyżowych jedynie na Cyprze. Zamek miejski w Pafos – tzw. Saranda Kolones, tj. Zamek Czterdziestu Kolumn – zbudowany został również przez joannitów na początku XIII wieku, ale jest znacznie mniejszy. Jego zewnętrzne wymiary to zaledwie około 60 × 60 m. W przeciwieństwie do twierdzy w Palestynie, posiadał on jedenaście wież: siedem mieściło się w linii zewnętrznej (narożne były okrągłe, te znajdujące się w połowie muru trójkątne), cztery zaś w linii środkowej (były prostokątne). Całość otoczona była rowem, podobnie jak Belvoir.

Ruiny zamku Belvoir (fot. יוצר, domena publiczna)

Typ podwójnego castrum nie zyskał większego znaczenia. Już w XIII wieku tego typu budowle przestały spełniać swoją rolę, ponieważ pojawiły się doskonalsze machiny oblężnicze i miotające, które wymuszały inny rozwój zamków – stały się one bardziej masywne i rozbudowane. Wśród nich można wymienić warownie takie jak: Chastel Pelerin, Belmont, Krak des Chevaliers Montfort, Kerak, Margat czy Saone.

Twierdza Chastel Pelerin znajduje się na wybrzeżu Morza Śródziemnego i została zbudowana w pierwszej połowie XIII wieku przez zakon templariuszy. Zamek miał wymiary całkowite około 220 × 150 m i posiadał dwie linie murów o łącznej długości 500 m. Składał się z dwóch części: mieszczącego się na cyplu nadmorskim zamku górnego oraz ufortyfikowanego podzamcza o charakterze gospodarczym. Rozdzielone zostały one dwoma potężnymi murami z wieżami. Całość otoczona została od strony lądu fosą wypełnioną morską woda, co było nietypowe dla budownictwa w Ziemi Świętej. Na zamku głównym mieściły się najważniejsze pomieszczenia, w tym kuchnia, a także bezpośredni dostęp do portu.

Chastel Pelerin (fot. hebrew wikipedia, user Barakooda, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Najbardziej znanym zamkiem krzyżowców jest Krak des Chevaliers. W XI wieku znajdowała się tu niewielka kurdyjska forteca. W trakcie pierwszej krucjaty została ona zdobyta przez Franków, potem zarządzali nią joannici, którzy dokonali jej rozbudowy. Jej rozmiary to 220 na 135 m. Składa się z dwóch koncentrycznych linii murów umocnionych basztami. Po trzęsieniu ziemi w XIII wieku dodano drugą z linii, wzmocnioną skośnymi murami o wysokości 9 m i chronioną kolistymi basztami. Do zamku prowadziła rozbudowana brama. Mury wewnętrznej linii były wyższe, wzmocnione czterema wieżami, które miały też funkcje mieszkalne. Najbardziej narażoną na atak stronę wschodnią chronił dodatkowo otwarty zbiornik na wodę pitną o wymiarach 72 na 8–16 m. Warownie tego typu były w pełni samowystarczalnymi obiektami, posiadającymi nawet własny młyn ulokowany w jednej z baszt.

Krak de Chevaliers (fot. Xvlun, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5 Generic)

Zamki w Europie

W 1291 roku pod naporem Mameluków upadło ostatnie miasto krzyżowców, Akka. Frankowie bronili się w kilku jeszcze nadmorskich twierdzach, ale na początku XIV wieku opuścili oni Palestynę. Ich miejsce zajęła ludność muzułmańska. Twierdze, które wznoszono pieczołowicie przez dwieście lat, zostały albo zrównane z ziemią, albo zajęte przez Mameluków, którzy dostosowali je do swoich potrzeb.

Na terenie Ziemi Świętej wypracowano unikalny styl w budownictwie obronnym, który przeniknął z powracającymi do domów krzyżowcami do Europy. Już na początku XIII wieku w Île-de-France król Francji Filip II August zaczął wznosić nowe warownie typu castrum. Ich charakterystyczną cechą były okrągłe, wysunięte z linii murów wieże w narożach. Zamki te miały często formę regularną, zbliżona do prostokąta, ale zdarzały się też nieregularne, dostosowane bardziej do podłoża. Ten rodzaj zamku uzyskał w literaturze nazwę kaszteli typu francuskiego.

Donżon na zamku Dourdan (fot. CJ DUB)

Jednym z zamków Filipa II był Dourdan zbudowany przed 1222 rokiem. Miał on kształt prostokąta z okrągłymi wieżami w narożach i półokrągłymi w połowie każdego muru. W ścianie południowo-wschodniej mieściła się brama flankowana dwiema półokrągłymi basztami. W północnym narożniku mieścił się okrągły donżon, oddzielony od muru rowem. Zabudowa mieściła się wzdłuż murów.

Zamki wzorowane częściowo na tych budowanych przez krzyżowców powstawały również na terenie Walii, w Szwajcarii i we Włoszech. Król Anglii Edward I nakazał wzniesienie m.in. fortecy Beaumaris, której dalekim pierwowzorem był zamek Belvoir, zyskała ona jednak mniejsze rozmiary niż jej palestyński odpowiednik. Część wewnętrzna miała bok długości około 60 m, i wzmocniona była przez sześć okrągłych wież (cztery w narożach i po dwie w połowie zachodniej i wschodniej kurtyny). Do środka prowadziły dwie bramy. Na część zewnętrzną składał się niski mur na planie sześcioboku oraz trzynaście okrągłych baszt. Całość chronił dodatkowo rów.

W tym samym okresie w Italii powstawały zamki cesarza Fryderyka II Hohensdtauffa. Najpiękniejszym ich przedstawicielem jest Castel del Monte w Apulii, zbudowany na planie ośmioboku z ośmiobocznymi wieżami w każdym narożu i wolnym dziedzińcem. Powstał on prawdopodobnie jako symbol potęgi władzy cesarskiej i służyć mógł jako zameczek myśliwski.

Zakończenie

W średniowieczu doniesieniami z krucjat żyła niemal cała ówczesna Europa. Szybko wytworzył się mit nieustraszonego i szlachetnego krzyżowca, który nie zważając na trudy i problemy wyruszył na Wschód, aby bronić wiary w Chrystusa. Zamki, jakie wznoszono, aby przybliżyć się do tego celu, dumnie wznosiły się ponad okolicą, zapewniając bezpieczeństwo i potwierdzając wielkość Jedynego Boga i jego pokornych sług. Potrzeba wymusiła połączenie wzorów budowniczych z Zachodu i Wschodu, dzięki czemu powstał unikalny styl budowy zamków. Spowodował on następnie rozwój budownictwa obronnego w Europie, dzięki czemu idea przetrwała nawet upadek państw krzyżowców w Lewancie.

Zamki, jakie wznieśli i pozostawili po sobie krzyżowcy w Palestynie popadły z czasem w ruinę. Tylko nieliczne zachowały się w niezłym stanie, ponieważ służyły kolejnym muzułmańskim właścicielom. Po większości pozostały jedynie nielicznie ślady, samotna ściana, fragment muru, na wpół zasypana fosa, czasem nadgryziona zębem czasu baszta. Znajdują się one na wzgórzach i nadal można ujrzeć białe bloki wapienia błyszczące wśród traw i drzew. Miejmy nadzieję, że archeolodzy i konserwatorzy zabytków nie zapomną o nich, a następne pokolenia będą mogły jeszcze zobaczyć pozostałości dumnych twierdz krzyżowców.

Bibliografia

Anonim, Dzieje pierwszej krucjaty albo czyny Franków i pielgrzymów jerozolimskich 1099, tłum. Karol Estreicher, PWN, Warszawa–Kraków 1984.

Ben-Dov Meir, Belvoir, [w:] The new encyclopedia of archeological excavations in the Holy Land, t. 1, Israel Exploration Society & Carta, New York–London–Toronto–Sydney–Tokyo–Singapore 1993, s. 182–186.

Boas Adrian J., Crusader archeology. The material culture of Latin East, Routledge, London–New York 1999.

Deschamp Paul, Terre Sainte romane, „Zodiaque”, La Pierre-qui-Vire (Yonne) 1964.

Dumała Krzysztof, Zamki krzyżowców w Outremer, [w:] Zamki i przestrzeń społeczna w Europie Środkowej i Wschodniej, red. Marceli Antoniewicz, DiG, Warszawa 2002, s. 65–78.

Durdík Tomas, Hrady kastelového typu 13. století ve střední Evropě, Academia, Praha 1998.

Holt Peter K., Bliski Wschód od wypraw krzyżowych do 1517 roku, tłum. Barbara Czarska, Państwowy Instytut Wyawniczy, Warszawa 1993.

Kennedy Hugh, Crusader Castles, Cambridge University Press, Cambridge 2001.

Müller-Wiener Wolfgang, Castles of the crusades, Thames & Hudson, London 1966.

Nicolle David, Crusader castles in the Holy Land 1099–1191, „Fortress”, vol. 21, Osprey, Oxford–New York 2004.

Parker S. Thomas, Fortifications: Hellenistic, Roman, and Byzantine Period, [w:] The Oxford Encyclopedia of Archeology in the Near East, t. 2, red. Eric M. Meyers, Oxford University Press, New York–Oxford 1997, s. 329–334.

Rosser John, Crusader Castles on Cyprus, „Archeology”, nr 39/40, 1986, s. 40–47.

Runciman Steven, Dzieje wypraw krzyżowych, t. 1–3, tłum. Jerzy Schakopf, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987–1988.

Śliwa Joachim, Sztuka i archeologia starożytnego Wschodu, PWN, Warszawa–Kraków 1997.

Tekst ukazał się pierwotnie na portalu historycznym Histmag.org. i został opublikowany na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska.