Przemówienie Urbana II z Clermont do dziś pozostaje fenomenem trudnym do wyjaśnienia dla historyków. Czemu wezwanie to zyskało taką aprobatę? Zapewne tak synod, jak i sam papieski apel robiły wrażenie na zebranych tamtego dnia na błoniach za murami miasta i reakcja zgromadzonych może być dla nas zrozumiała. Zagadką historii pozostaje jednak nadal, dlaczego owa mowa rozpaliła krucjatowy ogień na kilka stuleci, wśród ludzi, którzy Urbana II nie widzieli nawet na oczy, a jego słowa poznawali z ust wędrownych kaznodziejów. Historiografia krucjatowa potrafi obecnie rzucić tylko nieco światła na współistnienie rożnych motywów politycznych, kulturowych, religijnych czy gospodarczych. W znacznej mierze to one przyczyniły się do tego, iż Clermont nie było przejściowym sukcesem i to one podtrzymywały ideę krucjat przez ponad 200 lat. Wydaje się zresztą, że i sam Urban nie zdawał sobie sprawy, że swoją przemową zapoczątkował ruch, który już w czasie I krucjaty przybrał ogromna skalę.

Samo płomienne przemówienie Urbana II, znane nam jest głównie z relacji świadków: Roberta Mnicha, biskupa Balderyka z Dol oraz Fulchera z Chartres. Gwibert z Nogent także pozostawił po sobie relację z clermonckiego wezwania, ale wykorzystywał on wiadomości z drugiej ręki. Analizując te relacje, w powiązaniu z listami samego Urbana II, ustalono, że papież wzywał rycerstwo zachodnioeuropejskie – wydaje się, że chodziło głównie o rycerstwo południowofrancuskie – do oswobodzenia Kościołów wschodnich, udzielenia wsparcia Cesarstwu Bizantyjskiemu oraz odzyskania Ziemi Świętej, szczególnie Jerozolimy. W swojej wymowie ideologicznej przemówienie Urbana II skupiało się na trzech zasadach wojny sprawiedliwej według św. Augustyna: legalności władzy, powściąganiu się od okrucieństwa i sprawiedliwej przyczynie. Przekaz wzmacniany był swoistą dehumanizacją islamu, przedstawiając muzułmanów jako bestialskich barbarzyńców zabijających chrześcijan czy okradających pątników. Nie miało to w owym czasie wiele wspólnego z rzeczywistością, ale spełniło swoje zadanie jako motyw napełniający przyszłych krzyżowców chęcią zemsty. Była ona w takiej sytuacji pojmowana jako sprawiedliwy i święty odwet za krzywdy.

Urban II oraz bracia de Bouillon, przywódcy pierwszej krucjaty

Święta wojna i wielkie pielgrzymowanie

Ludzie średniowiecza w okresie gregoriańskim uważali się za ludzi skalanych grzechem i starali się go zmyć poprzez spowiedź albo pokutę. Jedną z najbardziej popularnych praktyk pokutnych stanowiły pielgrzymki. Urban II w swoim wezwaniu połączył zatem ideę pielgrzymowania z wojną świętą, dzięki czemu uzyskał efekt, którego nie udało się osiągnąć choćby Grzegorzowi. Walka w imię Chrystusa połączona z pokutniczą wędrówką stwarzała w wyobraźni ówczesnych ludzi idealne warunki do zmazania grzechów. W ten oto sposób Urban II wezwał ludzi do wzięcia udziału w przedsięwzięciu tak przerażającym, że mogącym zmazać każdy grzech. Jeśli uwzględnimy fakt, iż adresatami orędzia byli przede wszystkim rycerze i inni zbrojni, formuła Urbana II pozwalała im, w walce o ich własne dusze, poświęcić się dwóm ulubionym rozrywkom – wojnie i pielgrzymowaniu. Wydaje się słusznym, że takowy model pielgrzymki uatrakcyjniało wezwanie do walki o najważniejsze miasto świata czyli Jerozolimę.

Jerozolima średniowieczna

Pielgrzymowanie do Jerozolimy miało bardzo długą historię. Już w IV wieku można było spotkać pielgrzymów z terenów Francji czy Hiszpanii. Około 386 roku niedaleko Betlejem osiedlił się nawet św. Hieronim, a w V wieku w Jerozolimie zamieszkała cesarzowa Eudokia. Od tej pory nieprzerwanie do XI wieku rozwijała się swoista moda na pielgrzymowanie. Przybrała ona na sile po rozwinięciu się pielgrzymki pokutnej. Tacy bohaterowie średniowiecznej Europy, jak np. Robert Diabeł z Normandii, pielgrzymowali do Jerozolimy nawet po kilka razy, gdy tylko dręczyło ich sumienie. Nie da się ukryć, iż w przeddzień krucjat ekspansja seldżucka w Azji Mniejszej stwarzała problemy dla pątników, niemniej jednak liczba pielgrzymów nie malała. Jeszcze w roku 1064 do Ziemi Świętej przybyła grupka pielgrzymów pod przewodnictwem biskupa Guntera z Bambergu licząca około 7000 ludzi. W myśl słów Urbana II wygłoszonych w Clermont krucjaty były zatem swoistym rozwinięciem pielgrzymek. Nie bez przyczyny aż do XIII wieku głównym określeniem wyprawy krzyżowej było słowo peregrinatio. Idea, jaką przedstawił Urban, była w owym okresie ogromnie atrakcyjna. Pozostaje tylko pytanie, jakimi kierowano się pobudkami? Co stało się głównym czynnikiem zapalającym? Przede wszystkim zaś: co chciał osiągnąć Urban II?

Urban II i jego czasy

Trzeba podkreślić, iż przed synodem w Clermont nie doszło do żadnej spektakularnej klęski, która pogrążyłaby zachodnie chrześcijaństwo w kryzysie. Okrucieństwa muzułmańskie na Wschodzie też należy włożyć między bajki, co zaznaczyliśmy już powyżej. Przez dziesiątki lat historycy upatrywali jednego z głównych czynników sprawczych krucjat w bizantyjskiej prośbie o pomoc. Poselstwo cesarza Aleksego miało ją przedstawić w Piacenzie, na parę miesięcy przed synodem w Clermont. Problemy bizantyjskie w latach dziewięćdziesiątych XII wieku nie były jednak niczym niezwykłym. Najprawdopodobniej bizantyjska prośba była dla papieża jedynie dobrym pretekstem, na pewno jednak nie stanowiła czynnika decydującego.

Gdy papież Urban II ogłosił krucjatę do Ziemi Świętej, relacje na linii islam-chrześcijaństwo nie miały również wcale skrajnie antagonistycznego charakteru. Choć od VIII wieku trwały ciągłe walki (chociażby w Hiszpanii), to nawet wtedy nie przybierały one jeszcze charakteru religijnego. Jerozolima, która stała się głównym celem krucjaty, w rękach arabskich była już prawie od 400 lat, toteż jej utrata nie była świeżą klęską, rozpalającą serca chrześcijan. Niemniej jednak przez cały ten czas odbicie Jerozolimy majaczyło gdzieś na politycznym horyzoncie, choć bez przełożenia na realne militarne czy dyplomatyczne działania. Apel Urbana II nie był zatem reakcją, a raczej wyjściem z inicjatywą. Wedle nowszych opracowań, było to jednym z elementów polityki papieskiej, której celem było rozszerzenie wpływów Rzymu i generalne wzmocnienie pozycji papiestwa. Nie bez znaczenia jest również to, że ogłoszenie krucjaty miało miejsce we Francji, a więc w kraju, z którego pochodził Urban II.

Urban II czyli Odon de Lagery, urodził się około 1035 roku w Chatillon-sur-Marne, w rodzinie rycerskiej. Jego życie przypadło na czasy ważnych przemian kulturowych i politycznych. Jego kariera i wychowanie wyraźnie wpłynęły na sformułowanie idei wypowiedzianej na synodzie w Clermont. Będąc młodszym synem, nie mógł liczyć na rycerską przyszłość. Jako młody człowiek został wobec tego wysłany do szkoły katedralnej w Reims, a następnie wstąpił do stanu duchownego. W Reims pozostał do około 1068 roku. Wtedy też podjął decyzję, aby zerwać z życiem obfitującym w świeckie uciechy. Postanowił, zarówno ze względów duchowych, jak i dla realizacji własnych ambicji, wstąpić do klasztoru w Cluny. W owym czasie była to najbardziej szanowana wspólnota zakonna, której wpływy rozprzestrzeniały się po całej chrześcijańskiej Europie. W tej elitarnej wspólnocie Urban szybko został mianowany przeorem i wspierał działania opata Hugona. Ponieważ Cluny podlegało bezpośrednio papieżowi, talenty Odona zostały szybko dostrzeżone przez Grzegorza VII, który w roku 1080 mianował go kardynałem-biskupem Ostii. Urban znalazł się tym samym w centrum jednego z najbardziej zaciekłych sporów między papiestwem a cesarzem rzymskim.

Spór o inwestyrurę oczami średniowiecznych

W latach osiemdziesiątych XI wieku na dobre rozgorzał tzw. spór o inwestyturę, a papiestwo miało poważne problemy z zarządzaniem Italią, nie mówiąc już o całej Europie. Grzegorz VII w istocie miał wielkie aspiracje i chęci, lecz zabrakło mu sił i możliwości, by dowieść swego prymatu nad cesarzem. Niemniej jednak, przybywszy do Rzymu, przyszły papież Urban II stał się jednym z najbardziej oddanych współpracowników Grzegorza. Niestety, stał się również świadkiem jego upokarzającego końca. Grzegorz zmarł na wygnaniu, a Rzym objął antypapież Klemens III. W 1088 roku na papieża wybrano Urbana II, ale dopiero w roku 1094 udało mu się powrócić do Rzymu. Prowadząc w owym czasie bardzo wyważoną politykę, położył podwaliny pod administrację papieską i stopniowo zaczął odbudowywać pozycję papiestwa. Temu służył między innymi synod w Clermont – we Francji, której realia Urban znał, miał tam koneksje i tam chciał zapewne umocnić wpływy papieskie. Ogłoszenie krucjaty także mogło stać się narzędziem, które mogło posłużyć do realizacji papieskich ambicji. Oczywiście nie można też do końca wykluczyć pobudek altruistycznych. Ostatecznie Urban II był dzieckiem swoich czasów, czasów reformy gregoriańskiej, rozwoju wpływów kluniackich. To stawia go w pozycji osoby myślącej zarówno w kategoriach duchowych, jak i w kategoriach realnych zmian politycznych oraz społecznych. Tym bardziej, że znał także nastroje panujące wśród francuskiego rycerstwa, które ochoczo przyjęło jego wezwanie do krucjaty.

Polskie echa Clermont

Tym stosunkowo zagadkowym problemem w historii Polski próbowali zająć się między innymi Andrzej F. Grabski oraz Mikołaj Gładysz. W obu przypadkach ustalenia są bardzo ogólnikowe. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż podstawa źródłowa jest bardzo mglista. Otóż wedle piętnastowiecznej kroniki niemieckiego pisarza Johana Nauklera Urban II miał w swej mowie uwzględniać zarówno Niemców, jak i Polaków, Czechów oraz Węgrów. Przekaz ten nie może być niestety traktowany jako pełnowartościowe źródło do dziejów pierwszej krucjaty. Warto zaznaczyć jednak, iż entuzjazm krucjatowy wywołany clermonckim apelem dotarł do Europy Środkowo-Wschodniej, bowiem wiadomo nam, że jedna ze spontanicznie uformowanych grup krzyżowców, wkroczyła około 1096 roku z Saksonii do Czech, gdzie w Pradze wywołała antyżydowskie zamieszki. Relację o tych wydarzeniach zostawił nam zresztą czeski kronikarz Kosmas:

W tym samym roku [1096 – M.S.] wielkie było w ludzie poruszenie, prawdziwie boskie pobudzenie, aby wyruszyć do Jerozolimy, że po miastach i wsiach bardzo niewielu zostało mieszkańców w krainach niemieckich, a najbardziej we wschodniej Francji. Ponieważ z powodu mnogości wojska nie mogli oni iść razem jedną drogą, niektórzy z nich, gdy przechodzili przez tę naszą ziemię z dopuszczenia bożego, napadali na Żydów i wbrew woli chrzcili, a sprzeciwiających zabijali.

W przypadku polskich źródeł dopiero Rocznik kapituły krakowskiej pozostawia jakiś ślad zainteresowania w Polsce pierwszą krucjatą. Pod datą 1099 zapisana został wzmianka o zdobyciu przez chrześcijan Jerozolimy. Jerzy Dowiat stawiał tezę, że tak lapidarny wpisy świadczy o tym, że echa synodu w Clermont do piastowskiej Polski nie dotarły. Mikołaj Gładysz był odmiennego zdania, dowodząc, iż stosunki, jakie państwo Piastów miało między innymi z Lotaryńczykami (np. obecność lotaryńskich mnichów w Tyńcu czy Mogilnie) albo Prowansją już w pierwszej połowie XI wieku, świadczą, iż hasła głoszone w Clermont musiały być w Polsce znane. Historyk podkreślał, iż dużym powodzeniem w kręgach dworskich polski piastowskiej cieszył się kult świętego Idziego, którego relikwie przechowywano w St. Gilles. Tam też w 1085 roku udało się poselstwo wotywne Władysława Hermana i Judyty. Z St. Gilles na krucjatę wyruszyły także hufce hrabiego Tuluzy Rajmunda IV, osoby pełniącej jedną z wiodących ról w wydarzeniach z lat 1095–1099. Według Andrzeja F. Grabskiego świadectwem znajomości w Polsce tych wydarzeń może być także prokrucjatowa postawa Galla Anonima, przedstawiającego zwycięstwa Bolesława Krzywoustego nad Pomorzanami w kategoriach krucjatowych. Są to jednakże jedynie hipotezy i nie będzie nam już chyba dane jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o to, czy echa Clermont dotarły do Polski. Trudno wszak wyrokować bez odpowiednich źródeł.