4. Podstawowe pojęcia archeologii

TELL

Wśród różnych pojęć, jakimi posługuje się archeologia Bliskiego Wschodu, często napotykamy nazwę tell. Termin ten pochodzi od babil. tillu “rumowisko” i najczęściej oznacza wzgórze o formie ściętego stożka, które posiada łagodnie opadające zbocza.

Zazwyczaj było to naturalne wzniesienie terenu, zamieszkiwane przez ludzi ze względów obronnych. W archeologicznym jednakże pojęciu jest to wzgórze, które powstało w sposób sztuczny, dzięki nawarstwieniu się – jednego po drugim – kolejnych osiedlisk ludzkich. W tym samym miejscu, ze względu na bliskość wody, po zniszczeniu jednego osiedla, na jego ruinach powstawało drugie. Czasami nowe osiedle nie powstało dzięki gwałtownemu zniszczeniu i opuszczeniu poprzedniego, ale dzięki stopniowej przebudowie domostw zbudowanych z gliny, które z czasem obróciły się w ruinę – przebudowie koniecznej ze względu na szczupłość miejsca, jakie pozostawało do wykorzystania wzgórza. Takie wzniesienia można często zauważyć tak w Palestynie jak i w Syrii czy Mezopotamii.

Przedrostek tell często występuje jako fragment nazwy miejscowości np. Tel Awiw, Tell-Jerycho. Czasem jednak określenie pojawia się pomimo, że pobliskie stanowiska nie są tellami. Przykładem takiego błędu jest miasto Amarna w środkowym Egipcie, obecnie określane jako Tell el-Amarna. Nie należy też mylić pojęcia tell z pojęciem khirbet. Podczas gdy tell oznacza zasadniczo wzgórze uformowane sztucznie przez kolejne osiedliska ludzkie, to khirbet oznacza wzgórze powstałe z przyczyn geologicznych, które jest zazwyczaj mniej regularne niż tell (w nazwach geograficznych khirbet oznacza ruinę jakiegoś zamku, pomnika, osady np. Khirbet Qumran).

 STRATUM

Stratum to dosłownie warstwa (też nakrycie, pokład) – jest to termin techniczny w archeologii na oznaczenie wszystkich pozostałości jednego ciągłego okresu ludzkiego zamieszkania w danym miejscu. Krótko mówiąc, stratum to pojedyncza warstwa zasiedlenia. Nie chodzi tu więc o termin, jakim posługuje się geologia w odniesieniu do warstw, z jakich składa się skorupa ziemska, lecz o warstwę archeologiczną pozostałą w ziemi i zawierającą produkty działalności człowieka. Mogą tam być resztki ceramiki albo narzędzi, ale mogą też być szczątki zwierząt, pokryte w końcu warstwą humus, tj. żyznej ziemi przyniesionej przez wiatr, która nakryła opustoszałe i zmienione w ruinę miejsce. Kolejne warstwy zasiedlenia oznacza się cyframi rzymskimi, np. Jerycho XI oznacza Jerycho stratum(warstwy XI – licząc warstwy od góry, od najmłodszej. Badaniem warstw zasiedlanie zajmuje się metoda archeologii zwana stratygrafią.

Wiadomo, że każdy teren zamieszkały przez ludzi przez dłuższy czas, każda droga, po której często chodził człowiek, każde śmietnisko, każdy rów, każdy dół, pozostawia po sobie odrębną linię w warstwach ziemi. Co więcej, człowiek nie jest w stanie zmodyfikować w jakikolwiek sposób terenu, ażeby nie pozostawiło to odpowiedniego śladu w warstwach ziemskich, który wskazuje archeologowi, poprzez odmienny kolor czy też odmienną spoistość ziemi na przyczynę jego powstania. Kombinacja jego kolejnych warstw powstałych czy to dzięki działalności człowieka, czy też z przyczyn naturalnych w danym miejscu archeologicznym nazywa się jego stratyfikacją (często synonim stratygrafii). Da się ona wyraźnie zauważyć przy wykonywaniu wykopu pionowego i obserwacji jednego z jego boków z pewnego dystansu.

Stratygrafia (stratyfikacja) miała także swój okres błędów, w postaci szkoły archeologicznej trzymającej się w kurczowy sposób opisu warstw poziomych i rejestrującej wszystko co zostało znalezione na jednym i tym samym poziomie. Tymczasem wiadomo, że rzeczy odnalezione na jednej wysokości nie muszą wcale pochodzić z jednej i tej samej epoki. Tak np. w wypadku budowli glinianych zdarzało się, że część miasta została zburzona, podczas gdy reszta pozostała nienaruszona (np. świątynia) i przetrwała przez następne okresy życia osiedliska.

CERAMIKA

Znacznie bardziej pewnym kryterium chronologicznym (datacji) jest w porównaniu ze stratyfikacją ceramika. Jest ona z jednej strony bardzo delikatna i łatwo ulega rozbiciu, po którym bywa natychmiast wyrzucana, ale z drugiej strony – jako wypalona glina – jest niezniszczalna i na zawsze zachowuje swoją pierwotną formę, tak że jedna tylko skorupa wystarcza wprawnemu klasyfikatorowi dla rekonstrukcji kształtu całego naczynia oraz określenia wieku, z którego pochodzi.

Określony typ ceramiki jest charakterystyczny dla zdefiniowanej grupy ludnościowej, która opanowała specyficzną dla siebie metodę jej wyrobu. Jeżeli więc na danym terytorium pojawia się w większych ilościach nowy typ ceramiki, jest to zazwyczaj znakiem pojawienia się tam nowej ludności, identyfikując miejsce, w którym można znaleźć ten sam rodzaj ceramiki, wskazuje się zazwyczaj na miejsce nowych przybyszów, ich pochodzenie.

Pierwszym, który posłużył się ceramiką w datowaniu wykopalisk na terenie Palestyny był W.M. Flinders Petrie. Miało to miejsce w Tell el-Hesi, leżącym w pobliżu Gazy. Należy dodać, że jego obliczenia zostały dokonane nie tylko w oparciu o ceramikę, ale i o znalezione tam – dokładnie datowane – egipskie skarabeusze[1].

Trzeba jednakże przyznać, że technika datowania znalezisk za pomocą ceramiki ma też swoje słabe strony. Ceramika pojawia się w Palestynie od około 4000 przed Chr. i to jest jednym z jej ograniczeń. Dalej, jeżeli naczynia były wyrabiane tą samą techniką w jednym i tym samym miejscu przez stulecia, wtedy nie da się datować znalezisk z dokładnością większą niż około dwa wieki. Poza tym dotąd uważano, że ceramika o podobnych cechach rozwijała się w podobny sposób w różnych, nawet odległych od siebie miejscach, co też nie zawsze musi odpowiadać prawdzie. Z tych i innych powodów archeologia unika używania absolutnej chronologii historycznej i posługuje się określeniem ery.

OSTRAKON

Ostrakon (lub ostraka) – z gr. ὄστρακον „skorupa” – to skorupa naczynia ceramicznego lub odłamek kamienny, służące jako materiał piśmienniczy, taka gliniana „karteczka”. Ostrakony popularnie używano do podręcznych notatek. Dzieci podczas początkowego okresu nauki w szkole kreśliły na nich swoje pierwsze litery i słowa.

TERAKOTA

Terakota (wł. terra cotta – ziemia wypalona) to wyroby z dobrze oczyszczonej i wypalonej gliny w formie figurek lub płytek, stosowane do zdobień. Przedmioty były modelowane ręcznie lub odciskane w formach, a następnie wypalane. Najsłynniejszym zabytkiem terakoty jest armia ośmiu tysięcy figur naturalnej wielkości w grobowcu pierwszego chińskiego cesarza Qin Shi.

STELA

Stela to pomnik nagrobny, kamienna, ustawiona pionowo płyta z inskrypcją lub płaskorzeźbioną dekoracją o wysokości od kilkunastu centymetrów do kilku metrów. Najcenniejsze są dla archeologii owe inskrypcje, gdyż w cywilizacjach starożytnego Bliskiego Wschodu stele upamiętniały dokonania władców, ich wojny, działalność budowlaną oraz ważne wydarzenia religijne.

STANOWISKO ARCHEOLOGICZNE

To zwarty, oddzielony od innych wycinek przestrzeni, w obrębie którego występują źródła archeologiczne wraz z otaczającym je kontekstem. Bardziej fachowo stanowisko archeologiczne to przestrzeń reliktowa jednego punktu osadniczego, lub nałożone na siebie czy sąsiadujące przestrzenie reliktowe kilku punktów osadniczych. Stanowisko wyznaczone przez jeden punkt osadniczy nazywamy stanowiskiem prostym, wyznaczone przez kilka punktów osadniczych – złożonym. Punkt osadniczy to np.: osada, cmentarzysko, obozowisko, pojedynczy pochówek, skarb itd.

Typy stanowisk archeologicznych: osady (obozowiska, osady otwarte, osady obronne), cmentarzyska (płaskie i kurhanowe, ciałopalne i szkieletowe), miejsca kultu religijnego, miejsca pozyskiwania surowców i produkcji i inne.

Wcześniejsze wykłady:

Wykład 1

Wykład 2

Źródło: Biblia Orygenes