Hezbollah (inaczej „Partia Boga”) jest szyickim ugrupowaniem polityczno-militarnym, które zostało stworzone na terenach Libanu w 1982 roku po izraelskiej operacji „Pokój dla Galilei”[1], jako narzędzie do walki z głównym wrogiem Arabów – Izraelem. Swoje istnienie zawdzięcza irańskiej pomocy w postaci przysłania do Libanu reprezentacji instruktorów z Korpusu Strażników Rewolucji2. Od tego czasu pozycja Hezbollahu stała się na tyle znacząca, że na terenie Bliskiego Wschodu stał się jednym z ważniejszych aktorów niepaństwowych oraz oponentem Izraela. Dzięki swojemu działaniu posiadł niebezpieczną zdolność wpływania na region. Rolę, jaką „Partia Boga” odgrywa w tamtym rejonie postaram się opisać na przykładzie wybranych państw takich jak Iran, Izrael, Syria oraz Liban.

Hezbollah w polityce Islamskiej Republiki Iranu.

Nie ulega wątpliwości, że Hezbollah jest organizacją, która ukształtowała się w wyniku konsolidacji środowisk szyickich wokół rewolucji Chomeiniego. W początkowym okresie swojego istnienia „Partia Boga” służyła głównie do walki zbrojnej z Izraelem w ramach odwetu za wojnę libańską z 1982 roku oraz siłami USA stacjonującymi w Libanie, jako oddziały, których zadaniem było załagodzenie sytuacji w tym kraju. Dzięki działalności z tego czasu, Hezbollah można faktycznie nazwać narzędziem eksportu rewolucji i wdrażania postulatów polityki Chomeiniego w świecie arabskim, ale nie można przez ten pryzmat patrzeć na całą działalność ”Partii Boga”.  Ważne było, aby zmusić państwa zachodnie do zaprzestania wysyłania pomocy Irakowi w wojnie z Iranem oraz do wycofania się z ziem islamu. Narzędziem za pomocą, którego miało tego dokonać był właśnie Hezbollah.  Na potwierdzenie tego można podać przykłady porwań obywateli francuskich, angielskich i amerykańskich z okresu 1984-1989. 3. Chcąc zwiększyć presję na państwa zachodnie Hezbollah dokonywał zamachów bombowych, na ambasadę USA 18 kwietnia 1983 oraz 23 października 1983 na koszary Korpusu Piechoty Morskiej w Bejrucie, co spowodowało, że władze Stanów Zjednoczonych postanowiły wyprowadzić swoje siły z Libanu w 19844. „Partia Boga” spełnia również funkcje polityczne w Libanie, co powoduje, że kraj ten znajduje się cały czas w kręgach zainteresowania Iranu. Oprócz działalności politycznej ugrupowanie prowadzi także własne szpitale oraz świadczy pomoc mieszkańcom Libanu pod postacią żywności, pożyczek i odbudowy domów5. Takie postępowanie powoduje, że pod względem politycznym Hezbollah oddala się od ideologii Iranu chcąc umocnić swoją autonomiczną pozycję na libańskiej scenie. Mimo to szyicki reżim nie zrywa powiązań z „Partią Boga”, wykorzystuje ją, jako miejsce przerzutu broni, amunicji oraz środków pieniężnych pocztą dyplomatyczną z Teheranu do organizacji palestyńskich6. Dzięki ugruntowaniu się Hezbollahu w systemie politycznym Libanu, Iran wykorzystuje to zaangażowanie do odcięcia się od oskarżeń o jawną i czynną współpracę z organizacją terrorystyczną. Coraz częstsze postrzeganie „Partii Boga”, jako samodzielnego podmiotu politycznego w Libanie pozwala na rozwinięcie szerszych, nieformalnych źródeł wsparcia7.

Obecnie coraz częściej mówi się o całkiem nowej roli Hezbollahu w wewnętrznej i zewnętrznej polityce Iranu. Dotychczas to ugrupowanie terrorystyczne służyło, jako narzędzie eksportu rewolucji, walki z USA i siłami zbrojnymi państw europejskich oraz miało zaistnieć i wpisać się na stałe w scenę polityczną Libanu. Nowa pozycja „Partii Boga” polega na współtworzeniu systemu obrony Iranu oraz kształtowaniu nowej strategii Teheranu w regionie, która ma polegać na stworzeniu sieci sojuszy z aktorami niepaństwowymi. W tej roli Hezbollah ma zapewnić głębię strategiczną w razie irańskiej ofensywy na przeciwnika lub pierwszej linii obrony, dezorganizującej tyły przeciwnika, podczas prowadzenia defensywy przez Teheran8. Pomoc, jaką otrzymuje Hezbollah od Iranu powoduje, że organizacja terrorystyczna przeradza się w niepaństwowe siły zbrojne. Transfery finansowe w wysokości 100 milionów dolarów rocznie pozwalają na budowanie dużego, jak na struktury niebędące formalną armią, potencjału9. Dzięki takim działaniom Iran stworzył nie tylko asymetryczne zagrożenie dla Izraela, ale także zabezpieczenie swoich interesów i bezpieczeństwa na Bliskim Wschodzie. Dodatkową korzyścią, jaką Teheran wynosi z takiego sojuszu z „Partią Boga”, to przydomek strażnika i głównego gracza w konflikcie Arabów z Izraelem i Stanami Zjednoczonymi.

Takie usytuowanie Hezbollahu w swojej polityce otwiera Iranowi wiele możliwości. Z jednej strony Teheran posiada wsparcie w razie ewentualnego konfliktu zbrojnego, w postaci zbrojnego ugrupowania militarno-politycznego. Dodatkowo obecność „Partii Boga” na Bliskim Wschodzie ułatwia Iranowi wpływanie, destabilizowanie i zmienianie według własnych potrzeb otoczenia, co pozwala mu aspirować do bycia regionalnym mocarstwem. Utrzymywanie powiązań z takim asymetrycznym aktorem stwarza możliwości do budowania relacji z innymi państwami arabskimi na własnych regułach.

Hezbollah w Libanie.

Rozpatrując przypadek Libanu trzeba zwrócić uwagę na to, jaką pozycję odgrywa ten kraj w działaniach „Partii Boga”, a nie na odwrót. Wybranie operacji „Pokój dla Galilei” na czas stworzenia Hezbollahu było najlepszym momentem. Liban był pogrążony w konflikcie, stał się miejscem stacjonowania Sił Obronnych Izraela oraz wojsk Syrii. Wojna domowa, która wybuchła w 1975 roku była spowodowana napięciami politycznymi oraz społeczno-gospodarczymi między zamieszkującymi Liban społecznościami maronickimi, szyickimi i sunnickimi. Reformy polityczne forsowane przez grupy muzułmańskie sprawiały, że Chrześcijanie obawiali się spadku swojej pozycji i w ostateczności marginalizacji[10]. Sytuację zaogniły starcia między milicjami tworzonymi przez lokalne społeczności w celu ochrony swoich interesów. Momentem przełomowym był wybuch walk 13 kwietnia 1975 w Bejrucie, kiedy to członkowie maronickiej Falangi ostrzelali autobus wiozący Palestyńczyków[11]. W wyniku toczących się walk prezydent Libanu poprosił Ligę Państw Arabskich o pomoc. Z tej okazji skorzystała Syria, która wysłała swoje wojska oficjalnie w celu zażegnania konfliktu, dodatkowym motywem interwencji była chęć przejęcia wpływów w Organizacji Wyzwolenia Palestyny oraz osiągnięcia przewagi nad Izraelem[12]. Dalszy ciąg konfliktu przyniósł liczne ataki na Izrael. Taki stan rzeczy był nie do przyjęcia dla władz w Tel Awiwie. Nasilający się konflikt z bojówkami OWP spowodował, że Armia Obrony Izraela przeprowadziła dwie operacje odwetowe na palestyńskie siły stacjonujące na południu Libanu. Pierwszą z nich była „Operacja Litani” z 1978 oraz wspomniana operacja „Pokój dla Galilei” z 1982 roku[13].

W wyniku każdej operacji zbrojnej cierpią cywile i nie inaczej było w przypadku Libanu. Walka w celu wyparcia Izraela miała służyć zbudowaniu sobie pozycji wśród Arabów, a także wkomponowaniu się w realia polityczne kraju. Początkowo głównym celem było stworzenie islamskiej republiki, z której idee rewolucji oraz nowego ładu islamskiego łatwo przechodziłyby do ościennych państw arabskich. W 1992 kiedy to „Partia Boga” zwróciła się bardziej w stronę życia politycznego, a nie walki zbrojnej, automatycznie włączyła się w proces libanizacji poglądów oraz struktur[14]. Taki zbieg wydarzeń pokazuje, że cele stworzenia państwa islamskiego w Libanie oraz rozprzestrzenianie rewolucji pozostały tylko w sferze postulatów i ideologii. Swoją popularność Hezbollah zawdzięcza eksponowaniu postulatów nacjonalistycznych, pomocy lokalnej oraz szyickiej ludności. Takie podejście powoduje, że „Partia Boga” znajduje poparcie wśród całej libańskiej społeczności, co przejawiało się we wzroście poparcia Hezbollahu[15].

Oprócz bazy politycznej, Liban stanowi także zaplecze militarne „Partii Boga”. Terenami gdzie znajdują się miejsca stacjonowania oddziałów Hezbollahu jest południe państwa oraz Dolina Beka’a, gdzie organizacja terrorystyczna posiada liczne obozy szkoleniowe. Takie położenie pozwala na bezpośredni kontakt z Izraelem i ciągłe nękanie go atakami rakietowymi i moździerzowymi. Opisany układ sprawia, że tak silnie dozbrojony przeciwnik asymetryczny posiada realne środki destabilizacji regionu, a w szczególności pogranicza izraelsko libańskiego. Potwierdzeniem takiego kursu może być dostarczanie przez Iran rakiet przeciwpancernych, moździerzy oraz ładunków wybuchowych[16]. Znaczny potencjał militarny Hezbollahu pozwolił mu się dostosować do uwarunkowań tego regionu i stworzenie efektywnego sposobu prowadzenia walki, który potrafi sprawić problemy nawet takiemu przeciwnikowi jak Izrael.

Dzięki sytuacji, jaka panowała w pierwszej wojnie libańskiej oraz wkomponowaniu się w system polityczny Libanu Hezbollah urósł do roli znaczącego gracza asymetrycznego w regionie. Tutaj zbudował sieć baz wypadowych, dzięki którym może atakować Izrael. „Parta Boga” dzięki temu, że zajmuje terytorium graniczne z Izraelem może swobodnie wpływać na sytuację w regionie przez stosowanie różnych polityczno-militarnych działań.

Hezbollah, jako polityczna partia funkcjonuje w ramach Sojuszu 8 marca, który składa się z partii prosyryjskich i proirańskich na przykład Amalu, Libańskiej Partia Baas oraz Wolnego Ruchu Patriotycznego. Blok ten najsilniejsze wsparcie posiada wśród ludności szyickiej oraz chrześcijańskiej. W wyborach z roku 2009 „Partia Boga” w ramach swojego sojuszu zdobyła aż 13 miejsc w parlamencie, co pokazuje, że jest to liczący się ruch polityczny, znajdujący szerokie poparcie w Libanie[17]. W roku 2011 doszło do stworzenia nowego rządu w związku z rezygnacją 10 ministrów z sojuszu 8 marca i upadkiem gabinetu Saada Harireigo. W związku z tym prezydent Michel Suleimani zgodnie ze swoim konstytucyjnym prawem misję powołania rządu powierzył Najibowi Mikatiemu. Po ogłoszeniu nowego składu 18 z 30 ministerstw przypadło Sojuszowi 8 marca pod przywództwem Hezbollahu, a sama „Partia Boga” otrzymała ministerstwo rolnictwa i stanu[18]. Taka sytuacja prowadzi do powolnego cementowania pozycji oraz wpływów ugrupowania Nasrallaha w Libanie. Silna reprezentacja w parlamencie oraz większość w nowym rządzie daje Hezbollahowi realny wpływ na decyzje administracyjno-prawne oraz na kształtowanie środowiska politycznego kraju.

Hezbollah i Izrael – odwieczni wrogowie.

Relacje „Partii Boga” oraz Izraela można jasno określić, jako antagonistyczne. Izraelczycy mają świadomość, że Hezbollah powstał po to, aby między innymi stanowić realne zagrożenie dla niepodległości i stabilności Erec Israel. Świadczyły o tym oświadczenia władz Iranu oraz samych przedstawicieli „Partii Boga” o konieczności wyparcia Cahalu[19] oraz innych wojsk państw zachodnich z ziem Libanu. Cel ten udało się w pełni zrealizować, kiedy to rząd Ehuda Baraka postanowił wycofać oddziały Armii Obrony Izraela i zakończyć 22-letnią misję na północ od granic Izraela. Do tej pory Hezbollah prowadził konflikt asymetryczny ze swoim oponentem z różnym skutkiem oraz przy zastosowaniu różnych technik walki. Od zamachów samobójczych po ostrzał rakietowy i moździerzowy osiedli i posterunków swojego wroga. Pomoc Iranu dla Hezbollahu oraz szybkie umiejętności adaptacji do otaczających warunków samej „Partii Boga”, sprawiły, że Izrael stanął przed wymagającym i sprawnie rozwijającym się przeciwnikiem. Świadczy o tym rosnąca liczba ataków Hezbollahu od lat 1990-95 kiedy to przeprowadzono 100 operacji do lat 1996-2000, w których liczba ta wzrosła do 4928[20]. Taki obrót spraw spowodował, że Cahal musiał szkolić swoich żołnierzy w taki sposób, aby gotowi oni byli do prowadzenia działań zbrojnych w terenie zabudowanym oraz terenach górskich. Walka z zagrożeniem, które zaczyna być bardziej realne niż konwencjonalny konflikt między państwowy, została wpisana w główną misję Armii Obrony Izraela[21].

Ważnym i przełomowym momentem dla Izraela był rok 1993, kiedy to Hezbollah nasilił swoje ataki rakietowe na strefy buforowe. W czerwcu tego roku zaatakowano Kiriat Szmona, a w lipcu zorganizowano zamachy na izraelskich żołnierzy, w których zginęło ich aż 5[22]. W 1996 ponowiono ataki na cywili, za co w ramach odwetowej operacji „Grona gniewu” Cahal zbombardował terytorium Libanu. W 2000 roku, w związku z kolejnymi atakami wycofano wojska Armii Obrony Izraela, co można uznać za przegraną Tel Awiwu. Operacja, która miała ustabilizować sytuacje na pograniczu nie powiodła się. Rok później Hezbollah zorganizował konferencję, w której przywódca „Partii Boga” Nasrallah, zapowiedział poparcie oraz pomoc organizacjom palestyńskim w Intifadzie[23]. Takie działanie pokazało władzom Izraela, że przeciwnik, z którym się zmaga jest zdolny do nawiązywania kooperacji z innymi organizacjami terrorystycznymi, co skutecznie może przeszkodzić dalszym negocjacjom pokojowym.

Za szczyt konfliktu Izraela z Hezbollahem uznaje się rok 2006. Po wycofaniu się Cahalu z Libanu „Partia Boga” przesunęła się pod samą granicę libańsko-izraelską. Od tego momentu przepełniony dumą z osiągniętego celu Nasrallah przypuszczał kolejne ataki na osiedla swojego wroga. Mimo to do 2006 obie strony toczyły ze sobą potyczki bez większej eskalacji na szerszy obszar państwa. Można uznać, że dotychczas Hezbollah wiedział, do jakich granic może się posunąć oraz jakich reperkusji może oczekiwać ze strony przeciwnej. Dopiero zasadzka z 12 czerwca 2006 roku na patrol izraelskich żołnierzy sprawiła, że rząd Ehuda Olmerta podjął stanowcze kroki pod postacią operacji zbrojnej przeciwko Libanowi[24]. Przewaga jakościowa armii Izraela nie przełożyła się na skuteczność. Nie udało się wyeliminować najważniejszych przywódców Hezbollahu oraz uszczuplić zasobów organizacji. Konflikt trwający ponad miesiąc pokazał jak trudnym przeciwnikiem jest „Partia Boga”. Oprócz siły militarnej Hezbollah pokazał, że może być równym przeciwnikiem w wojnie informacyjnej. Konflikt ten nie pozwolił Izraelowi na jednogłośne obwołanie się zwycięzcą. Pokazało to władzom, że kopiowanie rozwiązań z pierwszej wojny libańskiej było dużym błędem, a pokonanie grup militarnych Hezbollahu nie jest takie łatwe. Świadczyć mogą o tym wyniki ankiety przeprowadzonej po drugiej wojnie libańskiej z 2006 roku.

Tabela 1. “Jak oceniasz zdolności bojowe Hezbollahu ?”, ankieta przeprowadzona 31 lipca i 1 sierpnia 2006 roku.

Źródło: Israeli Polls on the War with Hizbullah, Jevish Virtual Library, 7 listopada 2008 [dostęp: 20 stycznia 2013], http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Society_&_Culture/hizpo.html

Analiza powyższych wyników ankiety z Izraela pokazuje jak postrzegane są zdolności bojowe Hezbollahu w Libanie przez pryzmat wojny z 2006 roku. Nie ma wątpliwości, co do wartości, jaką reprezentuje „Partia Boga”. Wynik 74% jest bardzo wysoki, w szczególności, że Siły Obronne Izraela dysponują silniejszym i większym potencjałem niż przeciwnik asymetryczny. Świadczy to o dużym znaczeniu zdolności militarnych zbudowanych w południowej części Libanu.

Ciągły i nieprzerwany konflikt, jaki prowadzi Izrael ze swoim niepaństwowym wrogiem pokazuje jak wiele sił i zaangażowania trzeba włożyć żeby najpierw go zneutralizować, a dopiero potem wyeliminować. Hezbollah dzięki wsparciu, jakie otrzymuje od Iranu oraz zakorzenieniu się w Libanie stał się niebezpiecznym zagrożeniem, z którym przyszło zmagać się kolejnym rządom w Tel Awiwie. Dotychczas Izrael przekonał się, z jaką organizacją polityczno-militarna ma do czynienia. Niewiadome jest to, w jaki sposób dalej będzie rozwijał się Hezbollah. Rok 2006 i zwycięstwo „Partii Boga” pokazało, jakim ona jest zagrożeniem. Dalszy proces globalizacji oraz rozwój niepaństwowych sił zbrojnych Hezbollahu może pójść w znacznie dalszym i groźniejszym kierunku. Już teraz organizacja ta wywiera wpływ na sytuację w regionie Bliskiego Wschodu dzięki narzędziom, jakie posiada. Kwestia dalszej ewolucji „Partii Boga” jest z pewnością otwarta i nie można jej lekceważyć.

Hezbollah w polityce Syrii.

Historię relacji Hezbollahu i Syrii można podzielić na dwa etapy, które pokazują jak Damaszek realizuje swoje interesy przy pomocy Hezbollahu oraz wspierającego go Iranu. Za panowania Hafiza al-Assada „Partia Boga” była uważana za wroga, którego trzeba zwalczać. Utworzenie przez Teheran organizacji militarno-politycznej w Libanie było uznawane za zagrożenie dla interesów i wpływów Syrii w tym państwie. Było to bardzo poważne zagrożenie, ponieważ Hafiz al-Assad dzięki wsparciu Palestyny i Libanu realizował politykę umacniania swojego kraju w regionie. Władzom w Damaszku było na rękę, aby na tych dwóch terytoriach występowały ciągłe spory. Hezbollah, który dążył do pozyskania przychylności Palestyńczyków oraz społeczności libańskiej mógł pokrzyżować dotychczasowa politykę Al-Assada. Chcąc przechylić szalę wpływów na swoja stronę Syria zaczęła wspierać AMAL, inne szyickie ugrupowanie polityczne, oraz często doprowadzała do starć swojej armii z „Partią Boga” w zachodnich dzielnicach Bejrutu[17]. Sytuacja zmieniła się dopiero w 1989 roku, kiedy podpisano układ pokojowy z Taif, który kończył wojnę w Libanie[18]. Jego wykonanie powierzono Syrii, co umocniło jej pozycję w tym kraju. Hafiz al-Assad postanowił nawiązać kooperację z Hezbollahem i jego irańskimi mocodawcami, aby zapewnić sobie asa w rękawie wobec Izraela, który od 1967 zajmował Wzgórza Golan. „Partia Boga” od tej pory była narzędziem wywierania nacisku na władze w Tel Awiwie.

Realny przełom w relacjach Hezbollah – Syria nastąpił w 2000 roku. Wtedy z terytoriów Libanu wycofały się wojska izraelskie, a władze w Damaszku jako nowy prezydent objął Baszar al-Assad. Nowy przywódca w sposób wyjątkowy podchodził do „Partii Boga” oraz jej znaczenia na scenie Bliskiego Wschodu. Hezbollah został objęty programem wsparcia logistycznego i militarnego w celu rozwoju swoich możliwości. Nasrallah otrzymał nowe 220-milimetrowe rakiety oraz pociski przeciwlotnicze[19]. Ciągłe utrzymywanie zdolności bojowej „Partii Boga” jest bardzo korzystnym i wręcz koniecznym procesem, dzięki któremu Syria jest wstanie utrzymywać swój wpływ na politykę regionu na zadowalającym dla siebie poziomie. Obecność Hezbollahu i jego działalność na południu Libanu pozwala na ciągłe rozgrywanie sprawy Wzgórz Golan w polityce między Izraelem a Syrią. Trzeba zwrócić uwagę, że taki układ między „Partią Boga” a władzą syryjską spowodował, że Hezbollah stał się przedłużeniem zbrojnego ramienia Damaszku w Libanie bez fizycznej potrzeby wysyłania sił zbrojnych do tego państwa.

Analiza relacji Syrii z Hezbollahem pozwala na zaobserwowanie pewnej prawidłowości, iż im silniejsza jest „Partia Boga” tym sytuacja w Libanie i na granicy tego państwa z Izraelem jest mniej stabilna. To z kolei jest korzystne dla Damaszku, który umacnia swoje wpływy w Bejrucie oraz skutecznie może stwarzać realne zagrożenia dla Tel Awiwu. Utrzymanie silnej pozycji Hezbollahu w Libanie jest wręcz gwarantem ciągłości interesów Syrii w regionie.

Podsumowanie.

Analiza powyższych przykładów roli Hezbollahu w polityce Iranu, Izraela, Syrii i Libanu pokazuje, że jest to organizacja o silnej pozycji i wpływie na swoje otoczenie. Oczywiście każde państwo inaczej postrzega „Partię Boga” od zagrożenia w przypadku Izraela po narzędzie realizacji swoich ambicji Syrii czy Iranu. Hezbollah od czasu swojego powstania tak silnie się rozwinął, że mimo współpracy z państwami islamskimi potrafi utrzymać swoja niezależność i swobodę w podejmowaniu decyzji. Wsparcie ze strony Damaszku i Teheranu sprawiło, że organizacja uznana za terrorystyczną rozwinęła się do poziomu niepaństwowych sił zbrojnych, partii politycznej oraz organizacji pomagającej ludziom. Ewolucja w tę stronę pozwoliła się dopasować do realiów Bliskiego Wschodu i jego specyfiki.

Działalność Hezbollahu jest wielopłaszczyznowa, hybrydowa, dzięki czemu łączy w sobie aspekty polityczne, militarne i społeczne. Taki kształt oraz forma niepaństwowego uczestnika jest swego rodzaju novum, ponieważ Hezbollah posiadł możliwość wywierania silnego wpływu na swoje otoczenie. Jako zwykła organizacja terrorystyczna i polityczna destabilizuje region, wykorzystując wewnętrzne podziały w libańskim społeczeństwie bierze udział w kreowaniu polityki tego państwa, tworzy sojusze z Syrią czy też Iranem, a także udziela pomocy socjalnej i materialnej ludności muzułmańskiej. Takie szerokie ujęcie „Partii Boga” pozostawia otwarte pole do dyskusji, w jaką dalszą stronę będzie zmierzać Hezbollah. Obecnie jest on postrzegany, jako ogniwo strategii bezpieczeństwa Iranu i element mający stwarzać ciągłe poczucie zagrożenia w Izraelu. Upowszechnianie i rozwój konfliktów asymetrycznych na współczesnym polu walki stwarza „Partii Boga” możliwości wzmocnienia swoich zdolności militarnych. Taki rozwój może spowodować, że Hezbollah w dobie globalizacji stanie się jeszcze trudniejszy do zneutralizowania, a próby eliminacji jego przywódców czy też całej organizacji będą wymagać jeszcze większych nakładów sił i środków państw walczących z terroryzmem.

MONOGRAFIE I OPRACOWANIA ZBIOROWE:

Addis C.L., Hezbollah: Background and Issues for Congress, Congressional Research Service – CRS Report for Congres, Washington DC 2011.

Gajewski T., Asymetria w polityce bezpieczeństwa Iranu, [w:] Biblioteka BN: Asymetria i Hybrydowość – stare armie wobec nowych konfliktów, red. W. Sokała, B. Zapała, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2011.

Jaber H., Hezbollah, Warszawa, Wydawnictwo Bellona, 2001.

Jadwiszczok M., Antyizraelskie ugrupowania terrorystyczne i ich zwalczanie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010.

Krawczyk A., Terroryzm ugrupowań fundamentalistycznych na obszarze Izraela w drugiej połowie XX wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007.

Ożarowski R., Hezbollah w stosunkach międzynarodowych na Bliskim Wschodzie, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2011.

Schulze K.E., Konflikt arabsko-izraelski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.

ŹRÓDŁA INTERNETOWE:

We’re not just fighters, says Hezbollah, Irinn, http://www.irinnews.org/Report/60332/LEBANON-We-re-not-just-fighters-says-Hezbollah, 14 sierpnia 2006 [dostęp: 19 stycznia 2013].

E.Azani, Hezbollah, a Global Terrorist Organization, International Institute for Counter-Terrorism – IDC Herzliya, http://www.ict.org.il/Articles/tabid/66/Articlsid/231/Default.aspx, 3 października 2006 [dostęp: 20 stycznia 2013].

G.C.Gambill, Islamist Groups in Lebanon, International Institute for Counter-Terrorism – IDC Herzliya, http://www.ict.org.il/Articles/tabid/66/Articlsid/256/Default.aspx,  25 grudnia 2007 [dostęp: 20 stycznia 2013].

Iranian Support of Terrorism, International Institute for Counter-Terrorism – IDC Herzliya, http://www.ict.org.il/Articles/tabid/66/Articlsid/700/Default.aspx,  25 kwietnia 1998 [dostęp: 20 stycznia 2013].

Doctrine, IDF Mission, Israeli Defense Forces, http://www.idf.il/1497-en/Dover.aspx,  [dostęp: 24 stycznia 2013].

Operation Accountability (1993), Ynetnews.com, http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3284732,00.html, 8 stycznia 2006 [dostęp: 24 stycznia 2006].

Israeli Polls on the War with Hizbullah, Jevish Virtual Library, http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Society_&_Culture/hizpo.html, 7 listopada 2008 [dostęp: 20 stycznia 2013].

E.Karmon, Hizballah as Strategic Threat to Israel, International Institute for Counter-Terrorism – IDC Herzliya, http://www.ict.org.il/Articles/tabid/66/Articlsid/186/Default.aspx, 27 czerwca 2005 [dostęp: 25 stycznia 2013].

M.Nawrot, Wojna domowa w Libanie 1975-1991, Portal Spraw Zagranicznych, http://www.psz.pl/tekst-1211/Wojna-domowa-w-Libanie-1975-1991, 17  kwietnia 2005 [dostęp: 24 marca 2013].

March14 – March 8 MPs, NOW., https://now.mmedia.me/lb/en/ArchiceSpecialReports/march14_-_march_8_mps, 11 czerwca 2009 [dostęp: 24 marca 2013].

S.Greenberg, Hezbollah Dominates Lebanese Government, The Jewish Policy Center, http://www.jewishpolicycenter.org/blog/2011/06/hezbollah-dominates-lebanese-government, 15 czerwca 2011 [dostęp: 24 marca 2013].

Tags: Amal, falanga, Hezbollah, Nasrallah, Operacja Litani, szyici