Bliskowschodnia legenda opowiada historię złego króla, który żywił się mózgami dzieci. Legenda nazywa go różnymi wersjami imienia Zahhak, Dehak, czy Aži Dahaka, a apetyt na dziecięce mózgi przypisuje dwóm wężom, które wyrosły mu na ramionach. Zły król jak to bywa w mitach został pokonany. W jednej z popularniejszych wersji  mitu przez kowala Kawę. On i jego żona stracili już z rozkazu okrutnego władcy wszystkie dzieci, oprócz najmłodszej córki. Kiedy przyszedł rozkaz aby i ją wydać na śmierć, Kawa postanowił się sprzeciwić. Ukrył córkę, a wężom Zahhaka podsunął mózg owcy. Te dały się nabrać.

Kiedy pozostali mieszkańcy o tym usłyszeli także zaczęli używać mózgów owiec, a ocalone dzieci wysłali w niedostępne góry. Dzieci dorastały tam wolne, a kowal Kawa kuł dla nich broń. Kiedy dorosły, ruszyły z gór na zamek okrutnego króla. Ludzie z mijanych wiosek do nich dołączali, a na czele armii stanął Kawa.

Armia Kawy zdobyła zamek. Kawa zmiażdżył głowę Zahhaka młotem kowalskim, a wtedy węże zdechły. Na najwyższej górze Kawa rozpalił ogień by dać znać wszystkim mieszkańcom, że czas rządów złego króla minął i nastała nowa era, a oni podchwycili ten znak i zaczęli palić własne ognie. Odtąd palą je co roku jako symbol newrozu, nowego roku.[1] Legenda Kawy i powiązane z nią obchody newrozu mają szczególne znaczenie dla Kudrów,[2] dlatego też zniszczenie jego posagu w Efrin 18 marca ma pewien symboliczny wymiar.

Efrin, znane także pod arabską nazwą Afrin to region, wchodzący w jego skład kanton (jeden z dwóch, drugim jest Szehba) i miasto (stolica powyższych) w północno-wschodniej Syrii należący do Demokratycznej Federacji Północnej Syrii, znanej także jako Rożawa (Rojava), lecz oddzielony od większości jej, położonego bardziej na wschodzie, terytorium.  20 stycznia kanton ten zaatakowała armia turecka, oraz współpracujące z nią organizacje militarne używające nazwy Wolnej Armii Syryjskiej (występującej najczęściej w mediach pod skrótem angielskiej nazwy FSA – Free Syrian Army), lub Narodowej Armii Syryjskiej, a będące de facto dżihadystami i turkmeńskimi zwolennikami pantureckiego nacjonalizmu. 

Po dwóch miesiącach walk agresor zajął większą część kantonu, oraz miasto Efrin, które zostało ewakuowane przez obrońców. Kilkaset tysięcy mieszkańców (od 137 tysięcy wg. UNHCR[3] do prawie 500 tysięcy wg. Jian Qadou, współprzewodniczącej kantonu Szehba[4]) opuściło teren kantonu i schroniło się głównie w kantonie Szehba. Kanton ten jest znacznie mniejszy od Efrin, był areną zażartych walk w 2016 roku, kiedy to wyzwolono go z rąk Daesh (ISIS czyli Państwa Islamskiego) i w większości nie został odbudowany po zniszczeniach wojennych.

Uchodźcy zmuszeni są koczować w częściowo zaminowanych budynkach[5], albo nawet pod gołym niebem[6]. Dopiero rozpoczęto budowę obozu dla nich[7].

Pomoc medyczna zapewnia między innymi ewakuowany personel szpitala w Efrin.[8] Dostawy zaopatrzenia z reszty terytorium Rożawy organizowane przez Kurdyjski Czerwony Półksiężyc są utrudniane przez reżim, przez którego terytorium muszą być przewożone.[9] Wg. wielu doniesień reżim broni uciekinierom wstępu na swoje terytorium.[10]

Syryjskie Obserwatorium Praw Człowieka (SOHR) raportowało 17 marca liczbę 289 cywili zabitych w tureckim ataku.[11] Źródła kurdyjskie podają wyższe liczby. Ratownik Jwan Hanan, który jako ostatni z pracowników humanitarnych opuścił miasto Efrin (na 5 godzin przed wkroczeniem dżihadystów i tureckiej armii) przekazał informację o ataku na kilometrowy korek cywilnych samochodów. Wg. niego ofiar tego ataku już nie było komu „zaksięgować”. On sam widział 18 zabitych[12].

Tureckie władze swoją agresję motywowały „walką z terroryzmem” i rzekomymi związkami Rożawy ze zwalczaną przez Turcję Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK) – Partią Pracujących Kurdystanu, którą nazywa terrorystyczną. Pomijając kwestię rzekomego terroryzmu PKK, należy podkreślić, że nikt, poza Turcją, nie uznaje ani struktur Demokratycznej Federacji Północnej Syrii, ani głównej siły politycznej syryjskich Kurdów, Partiya Yekîtiya Demokrat ( PYD) – Partii Unii Demokratycznej, ani ich sił zbrojnych YPG i YPJ (Yekîneyên Parastina Gel – Powszechne Jednostki Obrony, Yekîneyên Parastina Jin – Kobiece Jednostki Obrony) za organizacje terrorystyczne.

To co łączy Rożawę z PKK to przede wszystkim wspólna ideologia, stworzony przez Abdullaha Ocalana, przebywającego od lat w tureckim więzieniu lidera PKK, demokratyczny konfederalizm[13]. Na przełomie wieków Ocalan, wcześniej typowy przywódca komunistycznej partyzantki, odrzucił ideologię komunistyczną i zwrócił się w stronę demokracji. Początkowo demokracji odgórnej, z czasem jednak, pod wpływem amerykańskiego myśliciela Murraya Bookchina, demokracji bezpośredniej[14].

David Graeber, profesor London School of Economics and Political Science uważa, że „Religijni ekstremiści z otoczenia obecnego tureckiego rządu doskonale wiedzą, że Rożawa nie zagraża im militarnie. Zagraża im poprzez oferowanie alternatywnej wizji tego, jak mogłoby wyglądać życie w regionie.”[15]

W ciągu syryjskiej wojny domowej Kurdom i ich sojusznikom udało się zbudować w północnej Syrii strukturę, którą wielu określa mianem eksperymentu społecznego. Jest to system oddolnej, multietnicznej demokracji z dużym naciskiem na prawa kobiet. Obecnie funkcjonuje pod nazwą Demokratyczna Federacja Północnej Syrii (kurdyjska nazwa Federaliya Demokratîk a Bakûrê Sûriyê). Wcześniej w użyciu była nazwa Demokratyczna Federacja Rożawy – Północnej Syrii. Zmiana miała podkreślić multietniczny charakter tego projektu poprzez rezygnację z kurdyjskiej nazwy regionu. Chciano też dobitnie podkreślić, że celem ruchu ocalanowskiego nie jest oderwanie Rożawy od Syrii, lecz reformowanie stosunków wewnątrz istniejących granic[16].  Rożawa oznacza zachód i jest określeniem na „syryjską” część Kurdystanu. Pozostałe, także nawiązujące do kierunków geograficznych to Bakur (północ – zabór turecki), Basur (południe – zabór iracki) i Rożhilat (Rojhilat, wschód – zabór irański).

Podstawą funkcjonowania Rożawy jest Umowa Społeczna będąca de facto konstytucją[17]. Jej aktualnie obowiązująca wersja została uchwalona podczas odbywającego się w dniach 27-29 grudnia Zgromadzenia Konstytucyjnego z udziałem 165 delegatów. Gwarantuje miedzy innymi pełny parytet płci na wszystkich szczeblach samorządu. Realizowane jest to poprzez równoczesne pełnienie funkcji kierowniczych przez dwie osoby, kobietę i mężczyznę. Przy czym obowiązuje ograniczenie ilości kadencji do dwóch. Zagwarantowane są prawa mniejszości, w wyborach do rad samorządowych 60% miejsc jest wybieranych w wyborach powszechnych, natomiast 40% przysługuje mniejszościom. Promowana jest gospodarka spółdzielcza[18], ale inne formy nie są dyskryminowane, a prawo gwarantuje ochronę własności prywatnej.

Do niedawna obowiązywał podział na trzy kantony (inspirowane kantonami szwajcarskimi). W sierpniu 2017 roku dotychczasowe kantony zostały zastąpione trzema regionami, z których każdy obejmuje po dwa kantony. Regiony to Cizire (arabska nazwa Dżazira), obejmujący kantony Heseka i Kamiszlo), Kobane/Eufrat z kantonami Kobane i Gire Spi/Tel Abyad, oraz Efrin z kantonami Efrin i Szehba.

W 2017 roku odbyły sie wybory do dwóch szczebli samorządu. 22 września miały miejsce wybory współprzewodniczących gmin. Nazwy gmina używam dla najniższego szczebla organizacji, można je też tłumaczyć jako wspólnoty. Jest ich prawie 4 tysiące i obejmują dzielnice w mieście lub wioski licząc od kilkudziesięciu do kilkuset gospodarstw domowych[19]. Jest to podstawowa komórka samorządowa.

Raport komisji wyborczej podaje dane z rozbiciem na regiony. I tak w regionie Dżazira oddano 437 142 głosów na 7 687 kandydatów w 2 551 gminach, wybierając 5 102 współprzewodniczących. W regionie Kobani/Eufratu oddano 135 611 głosów na 3 192 kandydatów w 849 gminach i wybrano 1 698 współprzewodniczących. W regionie Efrin (Afrin) oddano 155 697 głosów na 1 440 kandydatów w 415 gminach i wybrano 830 współprzewodniczących. Frekwencja wynosiła 70%[20].

1 grudnia odbyły się wybory drugiego stopnia, na poziomie powiatu/miasta i kantonu. Wystartowało w nich 5912 kandydatów. 546 było niezależnych, pozostali reprezentowali 22 partie i organizacje polityczne, które wystawiły, w zależności od regionu 2 lub 3 listy zbiorcze). Frekwencja wyniosła 69%[21].

Wybory te początkowo planowano na 3 października, zostały jednak przeniesione, gdyż okazało się, że zaplanowane tak szybko po poprzednich są zbyt dużym wyzwaniem organizacyjnym. Wybory trzeciego stopnia, na szczeblu regionów i ogólnofederacyjnym planowano początkowo na 19 stycznia tego roku. One także zostały przełożone[22] i w aktualnej sytuacji tureckiej agresji na Efrin trudno powiedzieć kiedy się odbędą.

Główną siłą zbrojną są Syryjskie Siły Demokratyczne (Syrian Democratic Force – SDF)  powstałe w październiku 2015 roku. Niejako ich poprzednikiem był Burkan al Firat – Wulkan Eufratu, koalicja kurdyjskich YPG/YPJ z niektórymi formacjami Wolnej Armii Syrii (FSA). W ich skład weszły początkowo miedzy innymi oddziały Al Sanadid, należące do arabskiego (beduińskiego) plemienia Szammar (Shammar)[23], które współpracuje z Kurdami od XVIII wieku i odziały Syriackiej Rady Wojskowej (Mawtbo Fulḥoyo Suryoyo – MFS) oraz bliskowschodni chrześcijanie. Także ich ruch polityczny Dawronoye od dawna współpracuje z ocalanistami[24].

Z czasem dołączały kolejne formacje. Praktycznie wszystkie niedżihadystyczne siły FSA przeszły do SDF. Doprowadziło to do kuriozalnej sytuacji, kiedy Efrin szturmowali dzihadysci Daesh[25] i al Nusry[26], czy powiązanych z nimi organizacji jak Jaysh Al-Muhajirin Wal-Ansar, złożonej głównie z najemników z Kaukazu i Maroka[27], używając szyldu FSA, a bronili bojownicy Armii Rewolucjonistów (Jaysh al-Thuwar) ze składu „starej” FSA.[28] Na początku 2017 roku dołączyła kolejna grupa chrześcijańska, porzucając stronę reżimową[29].

Turcja w syryjskim konflikcie od początku wspierała siły dżihadystyczne, w tym Daesh, oraz część Turkmenów (część z nich wybrała stronę SDF i oni na tureckie wsparcie nie mieli co liczyć).

19 października 2014 roku została zamordowana libańsko-amerykańska dziennikarka Serena Shim, która ujawniła powiązania Turcji z Daesh[30]. Kwestię współpracy potwierdzają zarówno sami terroryści z Daesh[31], jak i funkcjonariusze tureccy, jak np. Ahmet Sait Yayla, były szef wydziału antyterrorystycznego (2010-2012), a następnie wydziału porządku publicznego i zapobiegania przestępczości (do 2014) tureckiej policji[32]. Tureckiemu prokuratorowi, który odważył się w 2014 roku nakazać zatrzymanie transportu broni wysyłanej przez turecki rząd dla Daesh, grozi za to 15 lat więzienia[33]. W listopadzie 2017 roku dowody na wspieranie dżihadystów ujawnił dziennikarz Abdullah Bozkurt[34]. Obszerny raport w tej sprawie opublikował w 2015 roku Uniwersytet Columbia[35].

W 2016 roku armia turecka oraz współdziałające z nią formacje dżihadystyczne wkroczyły do Syrii i przejęły z rąk Daesh bez walki[36] przygraniczne miasto Jarablus oraz tereny miedzy nim a miastem al Bab. W samym al Bab Turcy początkowo nie osiągnęli porozumienia z Daesh i podjęli nieudane próby szturmów okupione ciężkimi stratami, min w broni pancernej. Wobec ich fiaska najprawdopodobniej wrócili do układania sie z terrorystami, gdyż ci mimo sukcesu w obronie przekazali im miasto po ustaniu szturmów. Pod koniec kwietnia  zeszłego roku turecka gazeta „Birgun” opisała przekazanie Daesh tureckich wozów bojowych przez protureckich dżihadystów. Być może był to element targu[37]. Pozwoliło to na ostateczne zablokowanie połączenia kantonów.  Podczas szturmów al Bab armia turecka, a szczególnie lotnictwo, przebiły w „precyzji” lotnictwo reżimu i Rosji, powodując olbrzymie straty wśród ludności cywilnej. Wg SOHR co najmniej 432 cywili, w tym prawie 100 dzieci zostało zabitych między 13 listopada 2016, a 17 lutego 217 roku[38]. Celem tej operacji, nazwanej „Tarczą Eufratu” było zablokowanie próby połączenia kantonów (późniejszych regionów) Rożawy.

Turcja miała już wtedy na koncie 338 zabitych cywili, co najmniej 355 tysięcy wygnanych z domów i równane z ziemią cale dzielnice miast. Te dane podaje raport Human Rights Watch z lipca 2016 roku[39]. Nie dotyczy on bynajmniej Syrii, tylko kurdyjskich miast na południowym-wschodzie Turcji. Opublikowany w marcu raport Biura Wysokiego Komisarza ONZ ds. Praw Człowieka[40] obejmujący okres od lipca 2015 do grudnia 2016 mówi już o 1200 zabitych, oraz od 355 tysięcy do pół miliona wygnanych z miejsca zamieszkania.  W jednym masowym mordzie w trzech piwnicach Cizre tureckie siły rządowe zamordowały do 189 osób (wg raportu ONZ, inne źródła podają inne dane, dokładna liczba jest trudna do ustalenia, bo władze tureckie dokładnie wyczyściły miejsce zbrodni).

Przyczyną tych wydarzeń były przegrane przez rządzącą partię prezydenta Recepa Erdogana – AKP (Adalet ve Kalkınma Partisi – Partia Sprawiedliwości i Rozwoju) wybory 7 czerwca 2015 roku. A nawet nie przegrane, bo AKP zdobyła najwięcej głosów, ale utraciła bezwzględną większość.

Za winowajcę swojej porażki AKP uznało poparcie dla prokurdyjskiej HDP (Halkların Demokratik Partisi – Ludowa Partia Demokratyczna), której udało się przekroczyć dziesięcioprocentowy (sic!) próg wyborczy. Erdogan podjął decyzję o powtórzeniu wyborów i zwiększeniu szans AKP poprzez przejęcie części elektoratu skrajnie prawicowych ugrupowań, oraz zastraszenie elektoratu HDP. Aczkolwiek plan, który wówczas zastosowano – „Plan Kolaps” został opracowany już rok wcześniej.[41]

Ponowne wybory 1 listopada 2015 roku przywróciły AKP większość bezwzględną, ale represje były kontynuowane. Kontynuowano niszczenie kurdyjskich dzielnic w miastach i przesiedlenia ludności. Tyle tylko, że już z użyciem spychaczy i koparek, a nie czołgów i artylerii. World Heritage Watch, organizacja monitorująca obiekty Światowego Dziedzictwa UNESCO podała, że destrukcja w Sur, wpisanym na listę UNESCO centrum miasta Amed (tureckie Diyarbakır), postępuje i do 4 marca 2017 roku objęła 35-40 hektarów[42]. Raport ten powstał przed najnowszą falą wyburzeń[43].

Celem są nie tylko miasta ale i regiony wiejskie. W lutym 2017 roku armia odcięła na ponad dwa tygodnie od świata wioskę Xeraba Bavê (Koruköy) pod Nusaybin. Niszczono domy mieszkańców, zamordowano kilku z nich, kilku poddano torturom, uprowadzono dwie młode dziewczyny[44].

Wydarzeniom tym towarzyszy wzrost nacjonalistycznej i religijnej retoryki władz z szeregiem odwołań do odbudowy Imperium Osmańskiego. Erdogan mówi  wprost: „ci, którzy myśleli, że zapomnieliśmy o wszystkich tych ziemiach, z których wycofaliśmy się we łzach wiek temu, lepiej niech zrozumieją, że mylili się co do Turcji” (wystąpienie z 8 lutego 2018)[45]. Opowiada też jak to wszyscy na ziemiach niegdyś podbitych przez Imperium Osmańskie czekają na powrót Turków (wystąpienie z 16 grudnia 2017)[46].

W sierpniu zeszłego roku Sztokholmskie Centrum Wolności, organizacja monitorująca sytuację praw człowieka w Turcji opublikowało raport o antychrześcijańskiej mowie nienawiści w Turcji, w tym i w wykonaniu samego Erdogana[47]. Niedawno stwierdził, że w sąsiedztwie Turcji trwają „postmodernistyczne chrześcijańskie krucjaty”, a Kurdowie z nimi kolaborują[48]. Rządowa telewizja twierdziła, że w Efrin trwa „wojna półksiężyca z krzyżem”[49]. Diyanet, turecka rządowa agenda zawiadująca sprawami religii oficjalnie nazywa agresję na Efrin dżihadem[50]. Tak samo określił ją 27 stycznia przewodniczący tureckiego parlamentu İsmail Kahraman[51]. W 90 tysiącach tureckich meczetów z okazji inwazji odmawiana jest sura al-Fath, sura podboju bezpośrednio nawiązująca do wojny religijnej[52]. 4 lutego na konwencie młodzieżowym w Ankarze tłum skandował: „wojna, dżihad i męczeństwo”[53].

Ta ideologia przekłada się na praktycznie zachowania najeźdźców w Efrin. Z jednej strony mamy powszechne stosowanie przez tureckich żołnierzy gestu „wilczego łba”. Jest to pozdrowienie tureckich faszystów – „Szarych Wilków”, taki turecki odpowiednik sieg heil. Są zdjęcia z demonstrującym go samym Erdoganem[54], a już rok temu w tureckim parlamencie wykonywał go premier Binali Yıldırım[55].

Równocześnie mamy potwierdzone represje na tle religijnym wymierzone głównie w Jazydów. W Efrin jest (było) 21 wiosek Jazydów[56], w tym Basufan (Basofan), największa osada jazydzka w Syrii (3,5 tysiąca mieszkańców), która nota bene była ostrzeliwana przez siły Tureckie w okresie poprzedzającym inwazję[57]. Społeczność Jazydów, którzy padli ofiarą ludobójstwa w sąsiednim Iraku i przetrwali wyłącznie dzięki pomocy sił demokratycznego konfederalizmu[58], obawiała się kolejnych masakr w wykonaniu  armii Tureckiej i towarzyszących jej formacji dżihadystycznych[59].

Feleknas Uca, jazydzka parlamentarzystka z ramienia prokurdyjskie partii HDP ostrzegała, że celem dżihadystów na tureckim żołdzie biorących udział w napaści na Efrin jest między innymi kontynuowanie ludobójstwa Daesh na Jazydach[60]. W tym samym czasie turecki MSZ nakłaniał Irak do zgody na atak na YBS/YJS (Yekîneyên Berxwedana Şengalê i Yekinêyen Jinên Şengalê to męskie i kobiece oddziały samoobrony Jazydów stworzone i wyszkolone przez ocalanistów po tym jak Daesh rozpoczęło ludobójstwo) w Szengal, pod pozorem ataku na PKK[61].

W samej Turcji jazydzkich uchodźców zamiast wsparcia spotykają szykany. Jazydzi byli początkowo wspierani przez regionalne samorządy powiązane z prokurdyjską partią DBP (Demokratik Bölgeler Partisi – Partia Demokratycznych Regionów). Na przełomie 2016 i 2017 roku zostali przymusowo przeniesieni do rządowych obozów dla uchodźców, gdzie są ofiarami prześladowań ze strony administracji, a warunki pobytu określają jako „więzienne”[62].

Te obawy się potwierdziły po zajęciu jazydzkich wiosek. Z przynajmniej jednej z nich (Qastel Jando) są doniesienia o „znikaniu” mieszkańców[63].  W Qibar, gdzie jazydzcy mieszkańcy zdołali uciec, dżihadyści przepytywali pozostałych mieszkańców, muzułmanów o to gdzie są Jazydzi, uprzednio odpytując ich z zasad islamu, żeby sprawdzić, czy sami nimi nie są. Ci, którzy odmawiali współpracy byli bici[64].

Przez lata syryjskiej wojny domowej Efrin było względnie bezpiecznym rejonem. Piszę „względnie” bo zdarzały się ostrzały ze strony tureckiej artylerii, czy dżihadystów. Przykładowo w listopadzie 2016 roku w Mosako zginęło ośmiu cywili [65]. W lipcu 2017 roku troje, matka i dwoje dzieci w Kafar Anton[66]. We wrześniu 2017 roku dwoje dzieci zostało rannych w Iska, jedno z nich – 12-letni Omar Sakran straciło nogę[67].

Pomimo tego, życie funkcjonowało normalnie. W bieżący roku szkolnym w kantonie Efrin było 316 szkół (plus jedna w obozie uchodźców Robar[68]), w kantonie Szehba – 24. Łącznie w szkołach regionu uczyło się 43 tysiące dzieci[69]. Szkoły zostały zamknięte z powodu tureckiej agresji[70].  31 z tych szkół stało się celem ataków tureckiej armii (dane z 29 lutego  2018)[71]. Niektóre były atakowane jeszcze przed początkiem inwazji. Np. w październiku 2017 roku szkoła w wiosce Qara Baba, po ponad dziesięciokrotnym (!) ostrzelaniu przez Turcję została przeniesiona do budynku zastępczego[72].

W styczniu zeszłego roku do szkół średnich w kantonie Efrin trafił pierwszy podręcznik dżineologii[73]. Dżineologia (jineologia, jineoloji) to „nauka kobiet”, w uproszczeniu (dużym i przez wielu odrzucanym[74]) można ją nazwać „kurdyjskim feminizmem”.

26 lipca 2015 roku w Efrin otwarty został pierwszy uniwersytet w Rożawie[75]. W obecnym  roku akademickim na sześciu kierunkach studiowało 525 studentów, z tego 274 na pierwszym roku[76].  Uniwersytet także zawiesił zajęcia w momencie tureckiego ataku. Studenci znaleźli się na froncie, w punktach pomocy medycznej lub pracowali z mediami[77].

W Efrin odbywały się przedstawienia i festiwale teatralne[78]. We wrześniu odbył się festiwal osób niepełnosprawnych[79]. W maju druga edycja festiwalu kobiecego z występami artystycznymi, wystawami rzemiosła i zawodami sportowymi[80]. Działały liczne drużyny sportowe[81] i zespoły muzyczne[82].

W kantonie schronienie znalazło wielu uchodźców. Kurdyjski Czerwony Półksiężyc (kurdyjska nazwa: Heyva Sor a Kurdistanê, jest jedyną organizacją humanitarną stale i na szeroką skalę działającą w północnej Syrii) podawał ilość uchodźców w Efrin na ćwierć miliona, przy czym liczba ta nie obejmowała osób, które przed 2011 rokiem mieszkały w Aleppo[83]. Zdarzały się przypadki powrotu do Efrin uchodźców z Europy[84]. 

Uchodźcy znaleźli się też wśród cywilnych ofiar tureckiej agresji. Ponieważ bardzo często duża ich liczba zamieszkiwała na relatywnie małej przestrzeni, miało to przełożenie na wysokość strat.

W pierwszym nalocie tureckie lotnictwo użyło 72 samolotów[85]. Zabito 6 cywilów, 2 bojowniczki YPJ i 1 bojownika YPG, 13 cywili raniono[86]. Jeden z tej trzynastki, 9-letni Yahya Ahmad Hamada zmarł z powodu odniesionych ran. Yahya był małym uchodźcą z Idlib[87]. Jego 11-letni brat Khaled jest w stanie ciężkim[88].

Drugiego dnia liczba cywilnych ofiar wzrosła do 17[89]. Z tego w jednym ataku zabito 8 osób, w tym 6 dzieci (roczne, dwoje po 6 lat, oraz 8, 10 i 17). Zginęły gdy tureckie lotnictwo zaatakowało ważny cel militarny – fermę drobiu prowadzoną przez rodzinę uchodźców. Z czasem liczba ofiar w tym ataku wzrosła do 11[90]. Kiedy ratownik Jwan Hanan wszedł na fermę, zobaczył małą dziewczynkę bez głowy: „Zostałem przeszkolony w takich akcjach ratunkowych, ale kiedy to zobaczyłem, sparaliżowało mnie.”[91]

26 stycznia zginęło sześcioro członków rodziny al Khater. 9, 14, 15, 17, 40 i 45 lat. Przeżyła 19-letnia dziewczyna, ma tylko poranione ręce, ale jest w bardzo ciężkim stanie psychicznym[92].

Robert Fisk, pierwszy zachodni dziennikarz, który opisywał sytuację w Efrin, tak pisał o tej rodzinie dla „Indepentedt”, trochę niedokładnie podając wiek ofiar i pomijając najmłodszą:

„Kiedy Taha Mustafa al-Khatr, jego żona Amina, dwie córki, Zakia i Safa, oraz syn Sulieman, poszli spać w maleńkiej wiosce Maabatli, postawili swoje buty przed drzwiami. Na Bliskim Wschodzie większość rodzin tak robi.
Taka tradycja. Tanie plastikowe klapki stały tak, kiedy turecki pocisk uderzył w dom o pierwszej w nocy. Stały nadal gdy przyjechałem parę godzin później. Kilka się zsunęło po schodach, ale większość stała w równym rządku. Czy to jedna z córek wybrała klapki z plastikowymi kokardkami? Ratownicy ich nie ruszali. Jeden zostawili na przesiąkniętej krwią narzucie walającej się na deszczu pod zawalonym dachem. Ciała oczywiście zniknęły.
(…) Taha miał 40 lat, jego żona Amina była w tym samym wieku, Zakia miała 17 lat, a Sulieman tylko 14 lat. Safa, która ma 19 lat, cudem przeżyła, ma tylko rany na rękach – ale oczywiście teraz jest sierotą.
(….)
Rodzina Khatrta nie była Kurdami, ale Arabami, uchodźcami z wioski Tel-Krah dalej na północ.”

A tak relacjonował swój pobyt w szpitalu:

„W szpitalu w Efrin ocaleni z tureckiego ataku na “terrorystów” leżą w łóżkach. Mohamed Hussein, 58-letni farmer z Dżandaris (Jendeeres), z ranami na głowie i zamkniętym okiem, prawie zginął gdy dach jego domu runął zaatakowany z powietrza 22 stycznia. I Ahmad Kindy, o osiem lat młodszy, który wywiózł rodzinę z wioski, gdy 21 stycznia turecka Gałąź Oliwna rzuciła cień na ziemię, ale który nierozsądnie wrócił i został trafiony odłamkiem. „Tam nie było bojowników YPG” – powiedział.
(…) 15-letniej Danandy Sido z wioski Adamo, strasznie ranna w klatkę piersiową i nogi odwraca się od nas we łzach, kiedy próbujemy z nią rozmawiać. 20-letnia Kifaha Moussa, syryjska Arabka, pracowała w hodowli kurczaków w Maryameen, gdy samoloty tureckie zrzuciły bombę na budynek w samo południe, zabijając całą rodzinę ośmiu osób obok niej. też została trafiona w klatkę piersiową. (…)
Jest też Kurd Mustafa Khaluf, uczeń ósmej klasy, również z Dżandaris, który słyszał, jak tureckie samoloty nadlatują nad jego domem i ciężko ranią go w nogi. Obok niego leży 7-letnia Aya Nabo, z ciężkimi ranami w klatce piersiowej, która odwraca się w stronę ściany obok łóżka, zamiast rozmawiać z lekarzem. Jej siostra mówi, że została trafiona na ulicy 22 stycznia.”[93]

„Gałązka Oliwna” to kryptonim jaki nadała Turcja swojej agresji. Faktycznie, symbol pokoju pasuje jak ulał. 27 stycznia, tureckie siły powietrzne zaatakowały obóz uchodźców z sąsiedniego Azaz.  Jwana Hanana, to co tego dnia widział, prześladuje do dziś: „Nie mogliśmy zidentyfikować ofiar. Wypełniliśmy worki części ciał: rąk, stóp, nóg, rozrzuconych po całym terenie.
Jeden z ocalałych powiedział Human Rights Watch: „Usłyszeliśmy w namiocie samolot. Wtedy spadła pierwsza rakieta. Jedenaścioro z nas zginęło natychmiast po zderzeniu. Najmłodsze miało cztery miesiące. Trzymałem jego mózg w dłoni. Wszędzie, gdzie patrzyłem, widziałem moje dzieci leżące, martwe lub zranione. Całe moje życie leżące wokół mnie.”[94]

28 stycznia w Gubele ośmiu członków trzech rodzin uchodźców (w tym 5 dzieci) zginęło, a siedmioro zostało rannych[95]. 5 marca Turcja „zaszalała”. Co najmniej 18 zabitych cywili, w tym niemowlę[96]. 8 marca Turcja „uczciła” Dzień Kobiet zabijając rano w wiosce Trinde pod Efrin 14-letnią Halę Ibrahim. Zapewne aby uniknąć podejrzeń o seksizm w tym samym ataku zabito też jej dwóch braci, 10 i 13 lat. Matka i czwarte z rodzeństwa (3 lata) zostali ranni[97]. To tylko wybrane przykłady.

Hussein Othman prowadził aptekę w Radżu. Jego relacja ukazała się w „The New Yorker” 26 stycznia. Tłumaczył brat, onkolog mieszkający w USA i posiadający amerykańskie obywatelstwo:

„Byłem w mojej aptece w poprzednią sobotę, kiedy się zaczęło. Dokładnie o 16.00 nagle usłyszeliśmy hałas, jakiego wcześniej nie słyszeliśmy. Wojna w Syrii trwa od sześciu lat, ale nigdy nie słyszeliśmy czegoś takiego. Niebo było pełne samolotów. Przynajmniej dziesięć ponad naszą wioską. Jak pszczoły. Szczyty gór stały w ogniu. Przez ten hałas myśleliśmy, że zostaliśmy trafieni. Okna pękały. Dzieciaki płakały. Nie wiedzieliśmy, co robić. Byliśmy w szoku. Trwało to godzinę. Myśleliśmy, że odeszli. Potem o 23 w nocy wrócili i zrobili to samo.
Odtąd mieliśmy bardzo mało snu. Niektórzy udali się do jaskiń, aby tam się schronić. Jedna z moich sióstr, wdowa o imieniu Samira, spała w tym tygodniu w jaskiniach. Jeśli ludzie mają piwnice, chowają się w nich.
Ostatniej nocy, o północy, spaliśmy w naszym domu i znowu zaczęli bombardować. W domu obok, jednym z najbiedniejszych w okolicy, starsza kobieta została ciężko ranna. Chłopiec, Shiar, który miał czternaście lat, zmarł od razu. I dziesięcioletnia dziewczynka, Hanifa, ucięło jej nogę. Bomba przeszła przez dach, kiedy spali. To było tylko trzydzieści lub czterdzieści metrów od naszego domu.
Mamy piwnicę i tam byliśmy. Mimo to usłyszeliśmy krzyki naszych sąsiadów. Nikt nie mógł im pomóc przez dwie lub trzy godziny. Gdyby bombardowanie ustało, może moglibyśmy uratować chłopca. Ale zanim to się skończyło, było już za późno. Kiedy wyszliśmy, chłopiec nie żył, a dziewczynka potrzebowała pomocy. Kolejna sąsiadka, osiemdziesięcioletnia kobieta, Houra, zmarła w swoim łóżku w podziemiach, najwyraźniej na zawał serca.
Wszystkim kończy się jedzenie, lekarstwa. Otworzyłem dziś rano moją aptekę w Rajo, na godzinę, aby dać ludziom lekarstwa – większość z nich za darmo. Daliśmy też trochę Czerwonemu Półksiężycowi, by pomóc rannym. Ale samoloty zaczęły bombardować obok apteki i musieliśmy uciec by ratować życie.”[98]

SOHR podało informację o siedmiu zabitych w egzekucjach cywilach[99]. Informacje o egzekucjach cywili potwierdzają też uciekinierzy z okupowanych terenów, jak 71-letni Shiekhmos Mahmmod[100]. Wypłynęło nagranie pokazujące jedną z takich egzekucji. Widać na nim jak dżihadyści na tureckim żołdzie najpierw kradną traktor, a potem mordują jego właściciela[101]. Tureckie władze i dżihadystyczne „naczalstwo” nakazują „ostrożnie” używać telefonów i kamer, aby ekscesy ich podkomendnych nie wyszły na jaw, ale poziom demoralizacji jest taki, że nie kryją się ze swoimi zbrodniami. Są dostępne nagrania z bicia cywili[102], albo z przepytywania ich ze znajomości islamu[103]. Pisałem już o tym „egzaminowaniu” w kontekście zagrożenia dla Jazydów, ale dżihadyści zapowiadają też mordowanie ateistów i wszystkich „niewiernych” (czytaj: każdego kto nie jest fanatykiem jak oni)[104].

Erdogan praktycznie wprost zapowiada czystki etniczne[105] twierdząc, że Efrin jest w większości arabskie, a Kurdowie to „napływowa mniejszość”, co nie jest prawdą[106], i że on „przywróci Efrin prawowitym właścicielom”. Ujawnione zostały nagrania, na którym dżihadyści na tureckim żołdzie jawnie zapowiadają, że osiedlą się w wioskach, z których wygnają mieszkańców[107]. Wygnają, albo wymordują[108].

Są już pierwsze doniesienia o przesiedlaniu przez Turcję do wiosek uchodźców  z terenu Turcji, z których wypędzono ich prawowitych mieszkańców, aby zmienić strukturę etniczną (i wyznaniową) regionu[109]. Wiąże się z tym też przerzut  dżihadystów ze Wschodniej Guty. Został tam zawarty układ między częścią z nich a reżimem i Rosją i są „ewakuowani” właśnie do Efrin, aby wziąć udział w czystce etnicznej[110]. Bo ma ona właśnie miejsce, wg definicji ONZ „czystki etniczne oznaczają ujednolicenie obszaru etnicznie poprzez użycie siły lub zastraszanie w celu usunięcia osób z danych grup z tego obszaru.”[111]

Turecka telewizja opublikowała wywiady z mieszkańcami Efrin, którzy nie uciekli, po czym fałszywie je przetłumaczyła. Mieszkańcy wypowiadają się przeciwko dżihadystom używającym szyldu FSA, a tłumacz tłumaczy jakoby występowali przeciwko YPG/YPJ[112]. Takie naciąganie byłoby nawet śmieszne, gdyby nie to co naprawdę mówią mieszkańcy. A mówią między innymi: „w ostatnią noc zgwałcono trzy dziewczynki w wieku 15 lat”. I nie jest to odosobniony przypadek. Jest wiele doniesień o porwaniach i gwałtach na młodych kobietach i dziewczętach[113]. Co nie powinno dziwić. Równouprawnienie kobiet w Demokratycznej Federacji Północnej Syrii budzi nienawiść fanatyków religijnych. Zresztą sam Erdogan wypowiadał się publicznie przeciwko niemu[114]. Sytuacja kobiet w Turcji ogólnie jest zła i pogarsza się. Już w 2014 roku wg. raportu Światowego Forum Ekonomicznego na temat równości płci na 142 badane kraje, Turcja uplasowała się na 125 miejscu[115].

Takich wpadek jak te wywiady Turcja zaliczyła sporo. Przykładowo opublikowanie nagrań i zdjęć czworga cywili rzekomo obłożonych przez SDF ładunkami wybuchowymi jako pułapka. Tyle tylko, że raz są prezentowani w jednym, a po chwili w zupełnie innym pomieszczeniu, w obydwu z ładunkami wybuchowymi[116]. Udało się ostatnio dotrzeć do jednego z mieszkańców Miska. Nie tylko potwierdził, że w wiosce nie było sil kurdyjskich, a ta czwórka pozostała z braku możliwości ewakuacji. Okazuje się, że w wiosce pozostało pięć osób, a nie cztery. Piąta była córka jedynej kobiety występującej  w tureckich materiałach. Miała na imię Mizgin i nie wiadomo co się z nią stało[117].

Inny przykład to publikowanie zdjęć przebranych cywili jako wziętych do niewoli bojowników kurdyjskich. Np. złapali cywilną Kurdyjkę, założyli jej bluzę mundurową i elementy oprzyrządowania i twierdzili, że wzięli do niewoli bojowniczkę YPJ. Tyle, że wyciekły zdjęcia jak ją prowadzą na „sesję zdjęciową” jeszcze przed przebraniem, w cywilnym ubraniu[118]. To samo zrobili w odniesieniu do dwojga innych cywili. I tak samo się wydało[119].

W rzeczywistości szans na wzięcie obrońców żywcem zbyt wiele nie mieli. A tym bardziej obrończyń, które zawsze ostatnią kulę, czy granat chowają dla siebie by nie wpaść żywcem w ręce oprawców. Tym pozostaje jedynie bezczeszczenie ich zwłok, jak Aminy Omar (alias Barin Kobani) poległej 30 stycznia. Pastwienie się nad jej ciałem to kolejne nagranie którym „chwalili” się w sieci dźihadyści[120].

Turcja zbombardowała stację uzdatniania wody dla miasta i wodociągi, a następnie przejęła ujęcie wody dla miasta i odcięła jej dopływ[121]. Ludność musiała korzystać z 6 starych, niewykorzystywanych od dekad studni z okresu „przedwodociągowego”, których woda nie była od dawna badana pod kątem przydatności do spożycia. Rozwoziło ją pięć cystern[122].

Zaatakowane zostało centrum medyczne Kurdyjskiego Czerwonego Półksiężyca w Rajo[123], 31 szkół (stan na 29 luty 2018)[124], stacja pomp przy zaporze wodnej[125], starożytna świątynia Ain Dara sprzed 3 tysięcy lat[126],  obóz uchodźców Robar[127] i jeden z najstarszych kościołów chrześcijańskich na świecie, pochodzący z IV wieku[128]. 22 stycznia turecka artyleria ostrzelała cywilny konwój zmierzający w akcji solidarnościowej do Efrin i wiozący pomoc humanitarną. Jedna osoba zabita i 12 rannych (w tym 58-letnia matka dziennikarza Kovana Direja, który jako jeden z pierwszych poinformował o ataku)[129]. Turcja stwierdziła oczywiście, że to był wojskowy konwój. Ale są dostępne nagrania z jego wyprawy pokazujące co innego[130].

Dziennikarka Naz Seyed pracująca na linii frontu informowała o celowym atakowaniu przez siły tureckie ekip medycznych Kurdyjskiego Czerwonego Półksiężyca[131]. Z sukcesami. 6 marca zabili lekarza[132]. 16 marca celem ataku stał się szpital w Efrin. Zginęło co najmniej 15 osób (tego dnia łącznie w mieście Efrin zginęło co najmniej 47 cywili). I tu znowu „błysnęła” turecka propaganda. Tureckie władze opublikowały zdjęcie lotnicze mające pokazywać, że szpital jest nietknięty. Tyle tylko, że wyraźnie na nim widać ślady po eksplozjach. Turcja próbowała jako „szpital” przedstawić położoną przy nim drukarnię. Ona faktycznie nie ucierpiała[133].

Inny przykład propagandy to przypisywanie obrońcom ostrzeliwania miast w Turcji. To kłamstwo zdemaskował Mevlüt Dudu, parlamentarzysta partii CHP (czyli nie prokurdyjski, Cumhuriyet Halk Partisi – Republikańska Partia Ludowa to kemaliści), który podał, że użyte rakiety miały zbyt krótki zasięg, aby były odpalone z terenów Rożawy[134],

18 marca turecka armia i dżihadyści na jej żołdzie zajęli miasto Efrin. Miasto zostało jednak uprzednio ewakuowane. Doktor Michael Wilk, niemiecki lekarz pracujący w Rożawie podaje, że wezwania do ewakuacji ogłaszano min przez głośniki minaretów[135].  YPG/YPJ zapowiedziało jednak kontynuowanie walki w mieście na zasadach partyzanckich[136]. Już pierwszego dnia 40 dżihadystów wyleciało na minie[137] podczas plądrowania miasta – bo tym się głównie zajmują, ponownie nie kryją się z tym, co robią i pojawiło się mnóstwo zdjęć[138]. pokazujących jak rabują co się da. Sklepy, mieszkania prywatne, samochody, motocykle, traktory. Wszystko. No prawie wszystko[139]. Sklepy monopolowe podpalają.

Turecka agresja nie byłaby możliwa bez przyzwolenia USA i Rosji. Rozdzielenie stref wpływów tych krajów w Syrii przebiega mniej więcej wzdłuż koryta Eufratu. Efrin znajduje się w strefie „rosyjskiej”.  Do niedawna stacjonował tu niewielki rosyjski kontyngent, który analogicznie jak siły amerykańskie na lewym brzegu Eufratu, miał zapobiegać eskalacji ze strony Turcji. Celem Rosji było jednak nakłonienie Efrin to poddania się władzy dyktatora Asada. W tym celu z jednej strony popychała Turcję do agresji, z drugiej groziła wycofaniem swoich żołnierzy i otwarciem przestrzeni powietrznej dla tureckiego lotnictwa[140]. Już w maju zeszłego roku mówił o tym Rıza Altun, członek rady wykonawczej KCK (Koma Civakên Kurdystan – Unia Wspólnot Kurdystanu, organizacja zrzeszająca formacje ocalanistyczne we wszystkich czterech zaborach i na emigracji)[141]. Efrin odrzuciło ten szantaż.

W Polsce bardzo popularna jest rosyjska narracja przedstawiająca reżim Asada w pozytywnym świetle. To nie jest prawda. Rzekomy „świecki” reżim ma w konstytucji zapisany szariat.  Jej artykuł 3 to swoisty przykład orwelowskiego „wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre bardziej”. Głosi on: „Religią Prezydenta Republiki jest islam; islamskie sądownictwo będzie głównym źródłem prawodawstwa; państwo powinno szanować wszystkie religie i zapewniać wolność wykonywania wszystkich rytuałów, które nie naruszają porządku publicznego; osobisty status wspólnot religijnych ma być chroniony i szanowany.”[142] Zwraca też uwagę brak ochrony praw ateistów.  

Z kolei jego „legalność” sprowadza sie do serii przewrotów w wykonaniu partii Baas, a następnie wewnątrz tej partii przez Hafiza Asada i ostatecznie wyznaczenie przez niego syna Baszara na następcę. W asadowskiej Syrii Kurdowie  byli poddawani przymusowej arabizacji, zwalczano ich język i kulturę, dokonywano przesiedleń ludności kurdyjskiej i osiedlano na ich miejscu Arabów. W latach 1961-62 części społeczności kurdyjskiej (do 350 tysięcy osób) odebrano prawa obywatelskie[143]. Pamiętając o roli równouprawnienia kobiet w rewolucji Rożawy, warto zwrócić uwagę na ich sytuację pod rządami reżimu. Najlepiej obrazuje ją artykuł 508 kodeksu karnego. Artykuł ten do niedawna gwarantował bezkarność gwałcicielowi, jeżeli ten poślubił ofiarę. W 2011 roku, w którym wybuchły protesty zaostrzono ten paragraf wyznaczając karę do 2 lat więzienia. Podobnie niskie są kary za „zabójstwa honorowe”, art. 548 przewiduje obecnie (od 2011 roku) od 5 do 7 lat więzienia (za „zwykłe” jest 20 lat ciężkich robót), w latach 2009-11 było to 2 do 3 lat. Wcześniej było to bezkarne[144].

Należy też podkreślić, że, jak do tej pory, ponownie wbrew fałszywym twierdzeniom propagandy, reżim nie zaproponował ani Efrin, ani Rożawie żadnej formy autonomii. Jedynie Rosja w swoim pomyśle nowej konstytucji Syrii wspomniała o autonomii, ale kulturalnej[145]. Tyle tylko, że rożawskim rewolucjonistom chodzi o demokrację bezpośrednią,  a nie o kurdyjski kabaret w osiedlowym domu kultury.

Rozmowy z reżimem były prowadzone, ale nie przyniosły rezultatu. Do Efrin dotarła tylko pomoc w postaci ok 250 bojowników prorządowych milicji NDF. Wydaje się jednak, że to ich własna inicjatywa. Byli to bowiem głównie członkowie szyickich (alawickich) milicji z miast Nubl i Zahra. Miasta te były wcześniej oblegane przez dżihadystów Nusry i utrzymały się dzięki korytarzowi humanitarnemu z Efrin (który nota bene był dla „umiarkowanych” dżihadystów powodem do oskarżania Kurdów o współpracę z reżimem i atakowania przez nich Szejk Maksud, chronionej przez YPG/YPJ dzielnicy Aleppo)[146]. Z kolei w samym Aleppo reżim przejął tereny na wschód od Szejk Maksud[147], które wcześniej zajęło SDF jako bufor dla obrony dzielnicy. Nie wiadomo do końca, czy to efekt jakiegoś układu, czy po prostu reżim wszedł w próżnię po przerzucie bojowników stamtąd do Efrin (sam przerzut zapewne wymagał jakiejś formy porozumienia).

Ponoć rozmowy z reżimem blokowała Rosja. Najprawdopodobniej wynika to z tego, że gdy Efrin odrzuciło rosyjski szantaż, Rosja w zamian za otwarcie syryjskiego nieba dla tureckiego lotnictwa podpisała kilka korzystnych kontraktów. Takich jak budowa przez Gazprom drugiej nitki gazociągu Turkish Stream w tureckiej strefie ekonomicznej Morza Czarnego, zakup rosyjskich systemów przeciwlotniczych S-400, czy budowa w Turcji przez rosyjskie firmy elektrowni jądrowej.

Rosja we wsparciu tureckiej agresji ma też dwa inne cele. Po pierwsze Turcja do ataku na Efrin używa dżihadystów z prowincji Idlib, osłabiając w ten sposób ich siły, a ostatnio rozpoczęła przerzut dżihadystów ze Wschodniej Guty (Ghouty),  przeciwko którym w tej chwili ofensywę prowadzi reżim. Analogicznie podobny transfer sił na potrzeby „Tarczy Eufratu” ułatwił pacyfikację Aleppo. Druga sprawa to podważanie wiarygodności USA jako sojusznika, a nawet relegowanie ich z regionu.

Od czasu obrony Kobane USA pozostają w taktycznym sojuszu z YPG/YPJ, a następnie szerzej z SDF. Nie jest to sojusz z miłości, ale z interesu.  USA nie mają w tej chwili, po fiasku szkolenia „umiarkowanych” rebeliantów (czytaj dżihadystów), innej siły, z którą mogłyby współpracować w Syrii. Zaś SDF potrzebuje USA do powstrzymywania Turcji od ataku na dwa pozostałe regiony. USA „umywa ręce” od Efrin, udając, że to nie sojusznik, ale ktoś inny, niż SDF, YPG i YPJ z pozostałych terenów, starając się nie stracić formalnego (bo faktycznie bliżej jej do Rosji) sojusznika w postaci Turcji. Wątpliwe aby taką grę „na dwóch fortepianach” udało się prowadzić na dłuższą metę.

24 stycznia miasto Genewa oficjalnie potępiło Turcję za łamanie Konwencji Genewskich w Efrin[148]. Gest ten nie ma może znaczenia w polityce międzynarodowej, ale ma znaczenie symboliczne.

Paweł Ziółkowski

 

[1] https://anfenglishmobile.com/news/the-story-of-kawa-and-newroz-25623 .

[2] http://theregion.org/article/13087-the-kurdish-roots-of-kawa-the-blacksmith-and-newroz-resistance .

[3] https://reliefweb.int/report/syrian-arab-republic/syria-flash-update-recent-events-28-march-2018 .

[4] https://twitter.com/ICafrinresist/status/978034781228322816 .

[5] https://anfenglishmobile.com/rojava/people-of-afrin-settle-in-shehba-with-promises-of-revenge-25620 .

[6] https://anfenglishmobile.com/rojava/michael-wilk-refugees-from-afrin-are-under-extreme-conditions-25767 .

[7] https://anfenglishmobile.com/rojava/camp-being-built-in-shehba-for-displaced-people-of-afrin-25617 .

[8] https://anfenglishmobile.com/rojava/staff-of-the-avrin-hospital-continue-their-work-in-shehba-25679 .

[9] https://anfenglishmobile.com/rojava/people-of-afrin-try-to-build-a-new-life-in-shehba-25649 .

[10] http://therealnews.com/t2/index.php?option=com_content&task=view&id=31&Itemid=74&jumival=21399 .

[11] http://www.syriahr.com/en/?p=86992 .

[12] https://www.mo.be/nieuws/turkije-afrin-oorlogsmisdaden-leeggeroofd-vluchtelingen .

[13] https://freelab2014.files.wordpress.com/2015/03/w-strone-demokracji-bezpanstwowej-screenview.pdf .

[14] O inspiracji Bookchinem: https://zielonaanarchia.wordpress.com/2017/01/05/bookchin-ocalan-i-dialektyka-demokracji .

[15] http://maciejmichalski.natemat.pl/52745,london-school-of-economics-to-okno-na-wielki-swiat .

[16] https://anfenglish.com/kurdistan/final-declaration-of-the-federal-system-constituent-assembly-conference-17810 .

[17] http://vvanwilgenburg.blogspot.com/2017/03/social-contract-of-democratic.html

[18] https://cooperativeeconomy.info/cooperatives-are-taking-root-in-north-syria .

[19] https://cooperativeeconomy.info/creating-a-participatory-system-of-economic-democracy-in-rojava .

[20] http://en.hawarnews.org/high-commission-70-participated-in-communes-elections .

[21] https://anfenglish.com/rojava/northern-syria-election-results-announced-23501 , http://en.hawarnews.org/high-electoral-commission-disclosed-local-administration-elections-outcomes .

[22] https://anfenglish.com/rojava/northern-syrian-democratic-federation-elections-postponed-24031 .

[23] Więcej o Szammar: http://www.almaszrik.uni.lodz.pl/Beduinska_arystokracja_Szammar%20.pdf .

[24] Zzobacz: http://links.org.au/node/4503 . Na terenie Rożawy nurt ten reprezentuje Partia Unii Syriackiej (Gabo d’Ḥuyodo Suryoyo, znana pod skrótem angielskiej nazwy Syriac Union Party – SUP), która w ostatnich wyborach w Rożawie startowała w koalicji z ocalanistyczną Partią Unii Demokratycznej (Partiya Yekîtiya Demokrat – PYD). Na poziomie militarnym frakcję tą reprezentuje Syriacka Rada Wojskowa (Mawtbo Fulḥoyo Suryoyo – MFS), oraz, wzorowana na YPJ, formacja kobieca – HSNB (Ḥaylawotho d’Sutoro d’Neshe d’Beth Nahrin – Siły Obrony Kobiet Mezopotamii, Beth Nahrain to syriacka nazwa Mezopotamii). Obie formacje brały ostatnio udział w operacji wyzwolenia Rakki. Syriacy dysponuja tez własna formacją policyjną Sutoro współpracującą z kurdyjską policją Asayîşa.

[25] http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/turkey-isis-afrin-syria-kurds-free-syrian-army-jihadi-video-fighters-recruits-a8199166.html , http://en.hawarnews.org/other-photos-reveal-relationship-of-turkish-state-with-is .

[26] Zdjęcie 21 na tureckiej stronie przedstawia terrorystą w barwach Nusry: http://www.cumhuriyet.com.tr/foto/foto_galeri/910492/20/Fotograflarla__Zeytin_Dali_Harekati_.html , http://www.hawarnews.com/en/haber/from-nusra-to-afrin-the-portrait-of-a-turkish-backed-jihadist-revealed-h395.html .

[27] https://twitter.com/_Caki__/status/972035406945452032 .

[28] https://anfenglishmobile.com/news/jaysh-al-thuwar-retreats-from-raqqa-and-goes-to-afrin-25314 , https://anfenglishmobile.com/rojava/jaysh-al-thuwar-commander-turkey-turned-isis-al-nusra-into-fsa-24891 .

[29] Gabā Aṯurāyā Demoqraṭāyā (Asyryjska Partia Demokratyczna, ADP -Assyrian Democratic Party) i powiązane z nią oddziały zbrojne Mawtḇā d-d-habor Natore (Strażnicy Chaburu), oraz Naṭore d’Tel Tamer Ashoraye (Strażnicy Ludu Assyrii) przyłączyły się do SDF na początku zeszłego roku. Obie formacje zbrojne brały udział w operacji SDF w rejonie Deir ez Zor.

[30] http://www.tvp.info/17314843/tajemnicza-smierc-amerykanskiej-dziennikarki-w-turcji , http://www.foxnews.com/world/2016/11/15/two-years-after-u-s-born-journalist-dies-in-turkey-question-lingers-how-did-it-happen.html , http://www.middleeasteye.net/news/war-zones-museum-legacy-serena-shim-972035748 .

[31] https://www.birgun.net/haber-detay/turkish-jihadist-reveals-how-ankara-turned-a-blind-eye-to-isis-radicalization-118640.html , https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/isis-to-rebuild-in-africa-if-defeated-in-syria-and-iraq-a7234456.html .

[32] https://medium.com/insurge-intelligence/former-turkish-counter-terror-chief-exposes-governments-support-for-isis-d12238698f52 .

[33] https://komnews.org/prosecutor-investigating-weapons-transfer-from-turkey-to-syria-facing-15-years-in-jail .

[34] https://www.turkishminute.com/2017/11/11/opinion-turkish-intelligence-agency-mit-leased-busses-to-transport-jihadist-to-syria .

[35] http://mediumpubliczne.pl/2015/11/to-turcja-odpowiada-za-sukcesy-isis-raport-columbia-university .

[36] Fakt zawarcia układu potwierdza zarówno przebieg operacji, jak i zeznania samych terrorystów z Daesh, zobacz: https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/isis-to-rebuild-in-africa-if-defeated-in-syria-and-iraq-a7234456.html .

[37] Artykuł po turecku: https://www.birgun.net/haber-detay/oso-tsk-ye-ait-tanki-isid-e-verdi-156967.html i po angielsku: https://komnews.org/turkey-backed-fsa-sold-turkish-armoured-vehicles-to-islamic-state-military-source .

[38] http://www.syriahr.com/en/?p=61068 .

[39] https://www.hrw.org/news/2016/07/11/turkey-state-blocks-probes-southeast-killings , polskie streszczenie: https://www.facebook.com/KurdyjskaRewolucjawRojavie/posts/1865788020315251

[40] http://www.ohchr.org/Documents/Countries/TR/OHCHR_South-East_TurkeyReport_10March2017.pdf , polskie streszczenie: https://www.facebook.com/KurdyjskaRewolucjawRojavie/posts/2000473206846731

[41] Artykuł po turecku: http://www.nerinaazad.org/columnists/oktay_yildiz/cokturme-plani .

[42] http://villa.org.pl/villa/wp-content/uploads/2017/06/WHW-Report-2017.pdf

[43] https://anfenglishmobile.com/kurdistan/latest-situation-in-amed-s-historic-sur-district-25111 .

[44] http://komnews.org/siege-kurdish-village-continues-6-people-killed-2-children-taken-hostage-reports

[45] https://twitter.com/abdbozkurt/status/961539922132963328 .

[46] https://twitter.com/Mekut_Mallet/status/959133874306670592 .

[47] https://stockholmcf.org/wp-content/uploads/2017/08/Hate-Speech-Against-Christians-in-Erdoğan’s-Turkey_21.08.2017.pdf .

[48] https://twitter.com/abdbozkurt/status/956454913118175232 .

[49] https://twitter.com/ErcanErbil64/status/962640902534688768 .

[50] Artykuł po turecku: http://gazetekarinca.com/2018/01/diyanet-de-afrine-operasyonu-cihat-ilan-etti-onlar-orada-biz-burada-cihada-devam-ediyoruz , artykuły po angielsku: http://www.kurdistan24.net/en/news/01274f26-9a5a-4479-8989-0967194d82ad i https://news.sol.org.tr/religious-affairs-directorate-calls-afrin-offensive-jihad-173999 .

[51] Artykuł po turecku: http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/siyaset/913807/ismail_Kahraman__Zeytin_Dali__harek_ti_icin__cihat__dedi.html , artykuł po angielsku: https://www.turkishminute.com/2018/01/28/turkish-parliament-speaker-calls-afrin-offensive-jihad .

[52] http://www.wnd.com/2018/01/90000-mosques-invoke-conquest-prayers-against-infidels .

[53] https://twitter.com/abdbozkurt/status/959089711024427009 .

[54] https://ahvalnews6.com/recep-tayyip-erdogan/erdogan-makes-grey-wolf-sign-rally , https://www.birgun.net/haber-detay/erdogan-dan-mersin-de-bozkurt-selami-207498.html .

[55] http://t24.com.tr/haber/basbakan-yildirim-mhpyi-bozkurt-isareti-ile-selamladi,390043 .

[56] http://theregion.org/article/12627-the-yazidis-wound-is-still-bleeding-first-the-islamic-state-now-turkey i https://www.yazda.org/afrin-developments-put-security-safety-thousands-yazidi-citizens-serious-risk .

[57] http://en.hawarnews.org/turkish-occupation-bombarded-sherawa-and-shera i http://en.hawarnews.org/turkish-attacks-against-afrin-continue .

[58] Zamieszkały przez Jazydów region Szengal (Sindzar) został opuszczony najpierw przez  iracką armię, a potem przez Peszmergę (siły zbrojne Kurdyjskiego Regionu Autonomicznego w Iraku), która zajęła jej miejsce, by następnie wycofać się bez walki w momencie gdy do regionu wkroczyli terroryści Daesh. Jazydzi oskarżają Peszmergów, oraz rządzącą w autonomii partię KDP (de facto prywatny folwark klanu Barzanich) o zdradę. Jazydom (tym, którzy nie zostali zamordowani, lub obróceni w niewolników) udało się przeżyć dzięki temu, że na ratunek ruszyły im oddziały YPG i YPJ z Syrii, oraz HPG i YJA-STAR (Hêzên Parastina Gel‎ – Ludowe Jednostki Obrony i Yekîneyên Jinên Azad ên Star – Siły Wolnych Kobiet, męskie i kobiece oddziały PKK) ze swoich górskich baz na pograniczu iracko-tureckim. Zobacz: https://www.pri.org/stories/2014-08-29/if-it-wasn-t-kurdish-fighters-we-would-have-died-there , oraz polskie tłumaczenie relacji jednej z bojowniczek YPJ (w tłumaczeniu błędnie przedstawionej jako PKK) biorącej udział w akcji ratunkowej: https://www.facebook.com/notes/kurdystaninfo/wspomnienia-bojowniczki-pkk-uczestniczącej-w-operacji-ratunkowej-w-sinjar/1558941690824563 i relację w języku angielskim bojownika HPG:  https://anfenglish.org/features/the-heroes-of-geliye-shilo-20763 .

[59] https://www.voanews.com/a/afrin-syria-minorities-fear-persecution/4234119.html , http://theregion.org/article/13001-sinjar-2-0-yazidis-face-the-risk-of-massacres-once-again-as-turkey-backed-jihadists-attack-afrin , http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/syria-civil-war-assad-regime-turkey-afrin-kurds-eastern-ghouta-us-allies-militia-a8252456.html .

[60] http://www.kurdistan24.net/en/news/94fdbae7-6561-444d-bad7-ac4366b9e118 .

[61] Artykuł po arabsku: http://aliraqnews.com/أوغلومحادثات-عراقية-تركية-للقيام-بعم .

[62] : http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/01/turkey-refugees-trustee-comes-yazidis-leave.html , https://anfenglish.com/human-rights/Ezidi-refugees-in-midyat-living-in-prison-conditions-22603 i https://anfenglish.com/kurdistan/thousands-of-ezidis-at-afad-camp-in-midyat-treated-like-prisoners-19241

[63] https://twitter.com/murad_ismael/status/972141996231024640

[64] http://www.ezidipress.com/blog/zeigt-uns-die-haeuser-der-eziden-wie-von-der-tuerkei-unterstuetzte-islamisten-jagd-auf-minderheiten-in-afrin-machen .

[65]https://twitter.com/mutludc/status/797725784211390464 .

[66] http://www.ypgrojava.org/Turkish-massacre-in-Efrîn%3A-3-civilians-killed%2C-8-others-wounded , http://en.hawarnews.org/turkish-shelling-on-afrin-al-shahba-3-civilians-killed-4-wounded .

[67] http://en.hawarnews.org/turkish-army-bombarded-iska-2-children-wounded , https://twitter.com/PYD_Rojava/status/884436023744372736 .

[68] http://en.hawarnews.org/school-for-robar-camps-children .

[69] https://twitter.com/AzadiRojava/status/909405783514861568 .

[70] https://www.voanews.com/a/kurds-turkey-shelling-closes-schools-afrin-northern-syria/4245225.html .

[71] http://theregion.org/article/12924-31-schools-hit-50-000-students-out-of-school-during-turkey-039-s-afrin-offensive-report .

[72] http://en.hawarnews.org/due-to-turkish-shelling-on-qara-baba-schools-building-changed .

[73] http://en.hawarnews.org/jinology-is-taught-at-afrin-high-schools .

[74] https://roarmag.org/essays/jineology-kurdish-women-movement .

[75] https://www.facebook.com/AfrinUniversity2015 , http://en.hawarnews.org/afrin-university-is-opened-today , https://www.al-monitor.com/pulse/ru/originals/2016/05/kurds-rojava-afrin-first-university-ideology-ocalan.html .

[76] http://en.hawarnews.org/afrin-university-opens-its-doors Podczas agresji został zamknięty a studenci walczyli na froncie, pomagali w punktach medycznych, lub pracowali ze służbami cywilnymi lub mediami (zobacz: https://anfenglishmobile.com/rojava/rector-and-students-in-this-university-part-of-the-resistance-25302 ).

[77] https://anfenglishmobile.com/rojava/rector-and-students-in-this-university-part-of-the-resistance-25302 .

[78] http://cantonafrin.com/en/news/view/1593.methane-theater-festival-in-his-final-presentation-bird-hakim.html

[79] http://en.hawarnews.org/hope-festival-for-disable-people-continues .

[80]http://en.hawarnews.org/arin-mirkan-festival-chance-to-show-womens-talents i  https://www.dengeamerika.com/a/arin_mihrican/3871117.html .

[81] Tu o pierwszej kobiecej drużynie koszykówki, powstałej w marcu 2015 roku: http://en.hawarnews.org/female-basketball-team-unique-experience-with-self-initiative . Dziś Radżu (Rajo), miasteczko w którym powstała jest pod okupacją Turcji i jej dżihadystów.

[82] Teledysk nagrany przed dwoma laty przez młodzieżowy zespół „Arya”: https://www.youtube.com/watch?v=vs0sTiDy1Dg .

[83] http://www.heyvasor.com/wp-content/uploads/2018/02/Efrin-02.02.2018.pdf .

[84] http://en.hawarnews.org/their-alleged-paradise-has-never-been-better-than-homeland .

[85] http://www.tsk.tr/BasinFaaliyetleri/BA_48

[86] http://en.hawarnews.org/ypg-6-civilians-killed-13-injured-in-turkish-afrin-attacks .

[87] http://en.hawarnews.org/turkish-air-attacks-kill-a-9-year-old-child-in-afrin .

[88] https://anfenglishmobile.com/rojava/documented-massacres-caused-by-turkish-attacks-on-afrin-24763 .

[89] http://en.hawarnews.org/turkish-occupation-army-planes-kill-17-civilians-in-afrin-in-2-days .

[90] https://anfenglishmobile.com/rojava/documented-massacres-caused-by-turkish-attacks-on-afrin-24763 .

[91] https://www.mo.be/nieuws/turkije-afrin-oorlogsmisdaden-leeggeroofd-vluchtelingen .

[92] https://anfenglishmobile.com/rojava/documented-massacres-caused-by-turkish-attacks-on-afrin-24763 .

[93] http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/afrin-turkey-invasion-syria-enclave-kurds-ypg-airstrike-war-civil-a8182266.html , polskie tłumaczenie fragmentów: https://www.facebook.com/KurdyjskaRewolucjawRojavie/posts/2187659864794730 .

[94] https://www.mo.be/nieuws/turkije-afrin-oorlogsmisdaden-leeggeroofd-vluchtelingen .

[95] https://anfenglishmobile.com/rojava/death-toll-in-turkish-massacre-in-an-afrin-village-rises-to-8-24525 , zdjęcia i materiały filmowe (uwaga, bardzo drastyczne): http://www.kurdonline.ml/2018/01/efrin_86.html .

[96] http://en.hawarnews.org/2nd-heaviest-attack-on-afrin-on-45th-day-of-resistance-of-the-age , http://en.hawarnews.org/a-baby-young-man-martyred-8-wounded-by-turkish-occupations-bombing , http://en.hawarnews.org/3-civilians-martyred-as-a-result-of-turkish-occupation-bombing , https://anfenglishmobile.com/rojava/atrocity-in-jindires-13-civilians-martyred-including-3-children-25292 , http://en.hawarnews.org/a-baby-young-man-martyred-8-wounded-by-turkish-occupations-bombing . Zdjęcia: https://twitter.com/Paw_Ziolkowski/status/970728020213366787 i kolejne posty w tym wątku. Filmy (drastyczne!): https://twitter.com/ArinSheikhmos/status/970758864680488966 , https://twitter.com/darkbayze/status/970612565058482176 , https://twitter.com/mustefaebdi/status/970695071795437569 , https://twitter.com/melekebdi/status/970760863769681923 , https://twitter.com/PYD_Rojava/status/970924231142903810 .

[97] https://twitter.com/ICafrinresist/status/971688747988410369 , https://twitter.com/ICafrinresist/status/971687278463643648 , http://en.hawarnews.org/turkish-occupation-commits-new-massacre-in-afrin , zdjęcia ofiar: https://twitter.com/Paw_Ziolkowski/status/972058919014199296 i następne posty w tym wątku.

[98] https://www.newyorker.com/news/as-told-to/a-kurdish-family-in-syria-feeling-betrayed-by-the-us-tries-to-survive-a-turkish-bombing , polskie tłumaczenie: https://www.facebook.com/KurdyjskaRewolucjawRojavie/posts/2186656808228369 .

[99] http://www.syriahr.com/en/?p=85463 .

[100] http://en.hawarnews.org/citizen-tells-what-he-saw-during-three-days-with-turkish-gangs .

[101] https://twitter.com/CivilWarMap/status/966754047930912768 .

[102] https://www.youtube.com/watch?v=TzhNfwKh26k , https://twitter.com/CivilWarMap/status/971441038232518656 , https://twitter.com/Bilesa_Shaweys/status/973128417221791746 .

[103] https://twitter.com/TurkeyUntold/status/971849750571085825 , https://twitter.com/CivilWarMap/status/974267618478706688 , https://twitter.com/_Caki__/status/975020148020203520 .

[104] http://theregion.org/article/13004-turkish-backed-islamists-threaten-to-behead-kurds-in-afrin-spreading-fear , http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/syria-civil-war-assad-regime-turkey-afrin-kurds-eastern-ghouta-us-allies-militia-a8252456.html , http://en.hawarnews.org/turkey-s-gangs-threaten-afrins-people-in-da-eshway .

[105] http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/kurdish-forces-syria-turkey-kurdistan-counter-attack-battle-militia-erdogan-olive-branch-latest-a8172851.html i http://theregion.org/article/12730-is-turkey-preparing-for-an-ethnic-cleansing-of-syrian-kurds  .

[106] https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2018/01/turkey-syria-does-erdogan-want-to-settle-in-afrin.html .

[107] https://twitter.com/RodiSad/status/964656807670108160 .

[108] http://theregion.org/article/13004-turkish-backed-islamists-threaten-to-behead-kurds-in-afrin-spreading-fear , http://en.hawarnews.org/turkey-s-gangs-threaten-afrins-people-in-da-eshway , http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/syria-civil-war-assad-regime-turkey-afrin-kurds-eastern-ghouta-us-allies-militia-a8252456.html .

[109] https://anfenglishmobile.com/kurdistan/refugees-in-van-are-sent-to-afrin-25473 .

[110] http://www.syriahr.com/en/?p=87774 , https://hawarnews.com/en/haber/fawza-youssef-moving-faylaq-al-rahman-to-afrin-is-genocide-against-afrin-people-h208.html , https://anfenglishmobile.com/rojava/salafists-from-east-ghouta-are-being-settled-in-afrin-25840 , http://www.syriahr.com/en/?p=88451 .

[111] https://www.phdn.org/archives/www.ess.uwe.ac.uk/comexpert/III-IV_D.htm#III.B .

[112] https://www.hawarnews.com/en/haber/new-scandal-for-turkish-media-in-afrin-h260.html , nagranie z angielskim tłumaczeniem: https://twitter.com/ClaudiaAlMinah/status/979396034383302656 .

[113] https://anfenglishmobile.com/features/dozens-of-girls-missing-in-afrin-25829 , http://jinnews.com.tr/en/ALL-NEWS/content/view/80392 , http://www.hawarnews.com/en/haber/in-afrin–demographic-change-rape-and-arrest-h393.html .

[114] http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-president-erdogan-says-gender-equality-against-nature-74726 .

[115] https://wiadomosci.wp.pl/fala-przemocy-wobec-kobiet-w-turcji-smierc-20-latki-jak-mroczny-symbol-6025260556772481a .

[116] https://www.heise.de/tp/features/Afrin-Die-Propaganda-der-einen-ist-die-der-anderen-3978930.html .

[117] https://twitter.com/ClaudiaAlMinah/status/977881904702771201 .

[118] https://twitter.com/mustefaebdi/status/966922847443599361 .

[119] https://twitter.com/Mekut_Mallet/status/972888574805803008 .

[120] Uwaga drastyczne nagranie!: https://twitter.com/TurkeyUntold/status/959104904815136773 . Tutaj jest artykuł o niej po niemiecku: https://www.nrz.de/politik/wie-die-kurden-jetzt-in-syrien-um-ihre-freiheit-kaempfen-id213573255.html .

[121] http://en.hawarnews.org/turkish-army-bombing-water-purification-plant-in-afrin i https://www.tvn24.pl/kurdowie-turcja-zniszczyli-wodociag-i-szkole-w-afrinie,813109,s.html , https://www.nytimes.com/reuters/2018/03/14/world/europe/14reuters-mideast-crisis-syria-afrin-water.html .

[122] https://anfenglishmobile.com/rojava/water-supply-ensured-in-afrin-again-25383 ,

[123] https://anfenglish.com/rojava/heyva-sor-headquarters-bombed-24725 .

[124] http://theregion.org/article/12924-31-schools-hit-50-000-students-out-of-school-during-turkey-039-s-afrin-offensive-report , zobacz też: https://www.voanews.com/a/kurds-turkey-shelling-closes-schools-afrin-northern-syria/4245225.html , https://www.tvn24.pl/kurdowie-turcja-zniszczyli-wodociag-i-szkole-w-afrinie,813109,s.html , http://kurddaily.com/inde.php/2018/01/24/turkish-jets-bomb-the-school-in-rajo , https://twitter.com/Heyva__Sor/status/960465067740422144  i https://twitter.com/vvanwilgenburg/status/963078248493125637 .

[125] http://en.hawarnews.org/heavy-damage-by-shelling-on-afrin-medanki-dam i https://anfenglishmobile.com/rojava/turkish-bombings-threaten-the-integrity-of-meydanke-dam-24749 .

[126] https://news.nationalgeographic.com/2018/01/syria-temple-ain-dara-destroyed-archaeology .

[127] http://theregion.org/article/12603-if-the-afrin-invasion-is-about-039-border-security-039-why-is-turkey-targeting-a-refugee-camp i http://en.hawarnews.org/turkish-occupation-planes-shelled-robar-camp-vicinity-injured-displaced

[128] http://shoebat.com/2018/03/24/turkish-air-force-bombs-one-of-the-oldest-churches-in-the-whole-history-of-christianity .

[129] https://twitter.com/kovandire/status/966804208837169157 , https://twitter.com/TheRegionOrg/status/967002874415865857 .

[130] https://www.youtube.com/watch?v=Pjd2NlOrQm0 .

[131] https://twitter.com/Mekut_Mallet/status/970039385193316354 .

[132] https://anfenglishmobile.com/rojava/a-doctor-killed-by-turkish-attacks-on-jindires-25318 .

[133] https://anfenglishmobile.com/news/turkish-army-confirms-hit-on-the-avrin-hospital-25544 , https://www.bellingcat.com/news/mena/2018/03/19/did-turkey-bomb-afrin-hospital .

[134] Artykuł po turecku:  http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/turkiye/911009/CHP_li_Mevlut_Dudu_nun_iddiasi__Roketler_Turkiye_icinden_ateslendi.html .

[135] https://anfenglishmobile.com/rojava/doctor-michael-wilk-in-war-the-truth-dies-first-25672 .

[136] https://anfenglishmobile.com/rojava/afrin-administration-the-war-has-moved-to-another-stage-25570 .

[137] http://www.syriahr.com/en/?p=87140 .

[138] http://www.nrttv.com/Details.aspx?Jimare=98549 , https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=110967 .

[139] https://twitter.com/nighttides/status/975485547220217856 .

[140] https://ahvalnews.com/pyd-ypg/russia-using-turkey-force-kurds-back-assad-kurdish-leaders .

[141] https://www.almasdarnews.com/article/russia-pushing-turkey-rojava-force-kurds-submit-assad-rule-kurdish-official .

[142] http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—ed_protect/—protrav/—ilo_aids/documents/legaldocument/wcms_125885.pdf .

[143] Maria Giedz „Kurdowie we współczesnych społecznościach Bliskiego Wschodu”, [w] „Przegląd Politologiczny” nr 1/2014, s. 284 i 293. Dostęp online: http://przeglad.amu.edu.pl/wp-content/uploads/2014/05/pp-2014-1-283-298.pdf  . Inne źródła podają też inne liczby. O okolicznościach tych działań pisałem w pierwszym z serii artykułów o Rożawie: https://macpariadka.org/2018/02/25/rewolucja-rozawy-i-demokratyczny-konfederalizm-na-tle-sytuacji-na-bliskim-wschodzie-cz-1-zarys-sytuacji .

[144] Te i więcej informacji można znaleźć w raporcie International Legal Assistance Consortium:  http://www.ilacnet.org/wp-content/uploads/2017/04/Syria2017.pdf .

[145] https://www.washingtontimes.com/news/2017/feb/2/russia-calls-cultural-autonomy-ethnic-kurds-postwa .

[146] http://kurdishquestion.com/article/3743-aleppo-a-tale-of-three-cities .

[147] https://twitter.com/vvanwilgenburg/status/967428802077954048 , https://twitter.com/warcoresponted/status/967009278568685568 .

[148] http://www.ville-geneve.ch/actualites/detail/article/1516805955-offensive-turque-syrie-ville-geneve-appelle-respect-conventions-geneve .

 

Treści przedstawione w publikowanych artykułach prezentują opinie ich autorów. Redakcja nie odpowiada za prezentowane opinie.

Paweł Ziółkowski: dziennikarz, instruktor sztuk walki i działacz społeczny związany z ruchem anarchistycznym. Studiował historię na Uniwersytecie Gdańskim i Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu, oraz (krótko) psychologię w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej. W latach 2000-2005 zastępca redaktora naczelnego magazynu Budokan.