Kurdowie to największy na świecie naród pozbawiony własnej państwowości. Zamieszkując obce terytoria z trzema różnymi językami potrafił stworzyć własną, niezależną kulturę. Historia Kurdów wpłynęła zwłaszcza na rozwój literatury, która pozwoliła na zachowanie kurdyjskiej tożsamości narodowej. Warto zatem przyjrzeć się twórczości pisarzy i poetów na tle burzliwych dziejów tego narodu.

Początki narodu kurdyjskiego

Kurdowie od ponad 2 tys. lat zamieszkują górskie regiony Turcji, Syrii, Iraku, Iranu i Armenii. Mimo że rzadko mogli rządzić swoim terytorium – Kurdystanem, zachowali względną autonomię. Istnieje wiele legend kurdyjskich o powstaniu narodu. Jedna z nich głosi, że za czasów króla Salomona, potężne duchy-dżiny uwiodły kilkaset najpiękniejszych dziewic wschodu i wprowadziły je do królewskiego haremu w nadziei, że posiadający setki żon Salomon tego nie zauważy. Król Salomon prędko zorientował się, że rzekome dziewice z jego haremu są brzemienne i kazał je wypędzić w niedostępne góry na północy.Tam kobiety powiły potomstwo, potomstwo dżinów, które dało początek plemionom kurdyjskim.Obecnie w Turcji, Iraku, Iranie, Syrii, Europie i Stanach Zjednoczonych żyje ponad 30 mln Kurdów.^[i] W przeważającej części są oni muzułmanami, wyznającymi islam sunnicki.

Po upadku imperium perskiego Kurdowie nie utworzyli własnego państwa, lecz jak większość narodów Bliskiego Wschodu, byli wcielani w kolejne imperia. Nie odczuwali oni potrzeby tworzenia własnej państwowości, gdyż przez wiele wieków istniały w tym rejonie państwa ponadnarodowe, a władcy bez względu na pochodzenie rządzili krajami, w skład których wchodziły różne narody, plemiona czy klany rodowe. W średniowieczu na terenie obecnej Syrii, Iraku i Turcji istniało 40 księstw kurdyjskich, które korzystały z pełnej autonomii. Jednak w 1514 roku Kurdystan został podzielony między Iran i Imperium Osmańskie. Był to początek końca państwowości kurdyjskiej

Język kurdyjski

Język kurdyjski używany jest na terytorium Turcji, Iraku, Iranu i Syrii.^[ii] Nie jest on jednolity, nie ma też oficjalnej formy, a jego użytkownicy posługują się wieloma dialektami. Co ciekawe, Kurdowie używają trzech rodzajów alfabetu: arabskiego, łacińskiego i rosyjskiego.^[iii] Mimo, że przez długi czasu pozostali pod panowaniem Turków i Arabów, a ich język był zakazany Kurdowie zdołali zachować pierwotny zasób słów i tylko w niewielkim stopniu ulegli obcym wpływom^[iv] Język kurdyjski jest wciąż zakazany w Iranie i Syrii, gdzie nie ma kurdyjskich szkół, a nauczanie oraz sporządzanie dokumentacji prawnej odbywa się w języku tureckim, perskim lub arabskim.

Początki literatury kurdyjskiej

 Ciężko jest ustalić pochodzenie kurdyjskiej literatury, głównie ze względu na fakt, że nie wiele wiadomo na temat kultury kurdyjskiej w czasach sprzed Islamu. Nie wiadomo także ile tekstów zaginęło podczas niekończących się konfliktów. Literatura kurdyjska obfituje w ludowe legendy, mało jest utworów pisanych prozą, przeważa poezja. Najpopularniejszym gatunkiem literackim był wierszowany epos bohaterski, który sławił wojowników walczących z najeźdźcą, a także zawierał wątki romansowe. Istnieje też wiele przysłów kurdyjskich, na przykład: „pomóż sobie, a będziesz kochany przez innych”; „bohaterem może być i kobieta i mężczyzna”; „przemierzanie tysiąca mil zaczyna się od pierwszego kroku”; „jeśli nie jesteś różą nie masz także kolców”.^[v] Często utwory były recytowane przez zawodowego pieśniarza, przy akompaniamencie instrumentu muzycznego. W Kurdystanie istniały szkółki recytatorów, a doświadczeni odtwórcy często mieli własnych uczniów.^[vi]

Kurdowie mają stosunkową młodą tradycję piśmiennictwa. Najstarszy tekst, który zachował się do naszych czasów to dzieło nieznanego autora z VII wieku, opisujące życie w Kurdystanie po podboju arabskim. Pierwszym znanym poetą kurdyjskim był Herirl Ell, który urodził się w 1425 w regionie Hakkari. Jego ulubione tematy to te, które jego rodacy będą poruszać najczęściej: miłość do ojczyzny, jej naturalne piękno i urok jej dziewcząt.

W XVI wieku kiedy Kurdystan stał się polem bitwy między Persami i Turkami podzielono kurdyjskie terytorium. Najbardziej znanym poetą tamtych lat był szejk Ehmede Nishani, znany jako Melaye Jeziri. Urodził się w Jezire Bohtan, które znalazło się w Imperium Osmańskim.  Jak wielu wykształconych ludzi tamtych czasów, znał arabski, perski i turecki, a co za tym idzie znajdował się pod wpływem arabsko-perskiej kultury literackiej. Dużo podróżował i kształcił uczniów, którzy próbowali dorównać swemu mistrzowi, naśladując jego język. Jego poetycki dorobek, zawierający ponad 2000 wersetów, pozostał popularny aż do dziś  i nadal jest regularnie publikowany.

Ahmed Khani

Pochodzący z Anatolii, największy klasyk kurdyjskiej literatury narodowej – Ahmed Khani, tworzył w czasach kiedy stopniowo zaczęła się kształtować kurdyjska świadomość narodowa. Jego najsłynniejszy utwór, „Mam u Zin” to narodowa epopeja, która jest czytana i cytowana w całym Kurdystanie. Jest to romantyczny poemat o miłości nieszczęśliwych kochanków, jednak zwrócona jest w nim również uwaga na problemy Kurdów jako narodu. Pisał on o jego skłóceniu i marzył o mocnym władcy. We wstępie wspomina, że język kurdyjski również może być mową godną muzułmanów.^[vii]

Ruchy niepodległościowe

 W XIX i XX wieku pod wpływem rozwoju nauki stopniowo  kształtowała się  świadomość narodowa.^[viii] Postępowała ogólna ekspansja ruchów narodowowyzwoleńczych w centrum Imperium Osmańskiego. Chociaż były silnie zabarwione plemiennością, to kurdyjski ruch narodowy zaczął powoli się rozwijać. Rozpoczęła się wtedy era powstań, która trwa do dziś. Był to także początek walk między Rosją, Wielką Brytanią i Francją, a potem również Niemcami, o wpływy na tym terenie, bogatym w złoża ropy naftowej.

Autorzy, którzy w młodości otrzymali wykształcenie klasyczne, ze względu na wysoki poziom koranicznych szkół, dobrze znali zarówno arabski jak i perski. Tematyka ich poezji była w dużej mierze ukształtowana przez tradycję perską. Poezja ta ma przede wszystkim wydźwięk religijny. W XIX wieku żył i tworzył Hadżi Kadira Koya, który zachęcał do walki o wolność i niepodległość, opowiadał się za pozytywistycznymi ideami modernizacji, a także nawoływał do jedności narodowej i krytykował tradycyjną arystokrację plemienną.

Literatura w okresie represji

Wybuch pierwszej wojny światowej i jej skutki radykalnie zmieniły sytuację Kurdów. Kurdowie żyli do tego czasu w społeczeństwach wielokulturowych i wielojęzycznych. Pod koniec wojny zostali podzieleni między cztery państwa: Turcję, Persję, Irak i Syrię. Państwa te bardzo szybko znalazły się w obliczu problemów związanych z różnorodnością języków. Literacka twórczość Kurdów i stopień rozwoju ich języka będą od tej pory uzależnione od swobód otrzymanych w każdym z państw, które podzieliły ich terytorium.

 Po zakończeniu I wojny światowej Liga Narodów przyznała na mocy traktatu z Sevres  niepodległość Kurdom i Ormianom znajdującym się na terytorium tureckim, jednak nie udało się tych postanowień zrealizować. Na mocy traktatu w Lozannie, pozbawiono ich prawa do niepodległości, w zamian za co przyznano im autonomię. Kurdowie uznali to za zdradę, zrezygnował z działań dyplomatycznych i nasilił dotychczasowy konflikt z Turcją. Wybuchały kolejne powstania, wskutek czego w Turcji i Iranie piśmiennictwo kurdyjskie zostało surowo zakazane, a w Syrii i Iraku ograniczane. W latach 1946-1962 w niepodległej Syrii dopuszczano publikacje kurdyjskiej poezji, drukowanej alfabetem łacińskim. Jednak w połowie lat 60. sytuacja uległa zmianie. Dochodziło do rewizji policji i niszczeniu nagrań kurdyjskich piosenek wraz ze sprzętem.^[ix] Po II wojnie światowej społeczność kurdyjską podzielono między pięć państw, różne strefy wpływów politycznych, a także trzy alfabety.

W 1961 roku na terenie Syrii przeprowadzono spis narodowy, gdzie Kurdów nie zaliczono do żadnej narodowości. Niektóre z partii kurdyjskich posiadały własne pisma, które były tylko potajemnie wykonywanymi kserokopiami. Nie można było wydać książki o Kurdach, ani rozmawiać po kurdyjsku, dlatego dzieci były uczone tego języka w domu. Każda z miejscowości na terenie Kurdystanu syryjskiego posiada dwie nazwy: oficjalną arabską i miejscową kurdyjską. Nie można było także nadawać kurdyjskich imion, często zakazywano też używania rodowych nazwisk, przez co niektórzy mają dwie tożsamości, oficjalną i nieoficjalną.^[x]

Namiastka niezależności

Po zwycięskiej rewolucji rosyjskiej Kurdowie znaleźli się w strefie wpływów władzy radzieckiej. Budziło to u nich nadzieję na odzyskanie niepodległości, co częściowo udało się zrealizować w utworzonej w 1946 roku na terenie Iranu Republice Mahabadzkiej. Był to krótkotrwały okres  odrodzenia i względnej wolności. Program powstałej tam Kurdyjskiej Partii Demokratycznej głosił: wolność i samorząd dla ludności kurdyjskiej w obrębie państwa irańskiego, wprowadzenie języka kurdyjskiego do szkół oraz uznanie go za oficjalny.

W czasie trwania Republiki  nastąpił rozkwit piśmiennictwa kurdyjskiego. Ogłoszono powstanie demokratycznego Kurdystanu, którego prezydentem został Muhammad Quazi. Jego rząd wywalczył wiele przywilejów dla ludności kurdyjskiej, między innymi wydawano gazety, czasopisma, książki, powstał także teatr.^[xi]  Prezydent wystawił wtedy najprawdopodobniej pierwszą w dziejach kurdyjską sztukę teatralną Salah ad-Din napisaną przez siebie. W skład ekipy doradców rządowych weszło też dwu poetów, Hazhar i Hieman. Istnienie tej republiki trwało niecały rok, jednak stało się symbolem jedności narodu kurdyjskiego.

Po II wojnie światowej pisarze kurdyjscy w większości krajów nie mogli legalnie drukować swoich utworów, poza kurdyjskim Regionem Autonomicznym w Iraku. Irak, który był pod brytyjskim zwierzchnictwem, uznawał minimum praw kulturalnych swojej mniejszości kurdyjskiej. Mimo że stanowiła ona jedynie 18% całkowitej ludności kurdyjskiej, centrum życia ich kultury zostało przeniesione do Iraku, gdzie twórczość rozwijała się już w drugiej połowie lat 20. Kurdowie mogli wyjść z izolacji i zacząć kontaktować się z Zachodem, dzięki tłumaczeniom Puszkina, Schillera, Byrona, a w szczególności Lamartine, co  całkowicie zmieniło podstawowe idee w dziedzinie ich poezji.

Twórczość na emigracji

W drugiej połowie XX wieku wzrosła liczba kurdyjskich pisarzy tworzących na emigracji, szczególnie w Europie Zachodniej. W połowie lat 80. w Szwecji istniało kilkanaście kurdyjskich emigracyjnych ośrodków kulturowych.^[xii] Władze szwedzkie, które sprzyjają rozwojowi kulturowemu emigrantów przeznaczyły spory budżet na propagowanie kurdyjskich publikacji. Od początku lat 70. wydano około 20 gazet i czasopism, książki dla dzieci, elementarze, tłumaczono także historyczne dzieła na kurdyjski. W Kurdystanie, zwłaszcza tam, gdzie są duże skupiska Kurdów krążą wydawnictwa nielegalne, jednak ich zasięg ogranicza się głównie do ludzi wykształconych.Intelektualiści kurdyjscy znajdujący się na emigracji stali się źródłem odrodzenia literatury w dialekcie kurmandżi, która była zabroniona w Turcji i Syrii.

W lutym 1983 roku w Paryżu powstał pierwszy kurdyjski instytut naukowy na Zachodzie. Sześć lat później ponad 3 tys. kurdyjskich intelektualistów z różnych krajów europejskich, a także Ameryki i Australii, przyłączyło się do instytutu, aby chronić i odnawiać swój język i kulturę. Ten nowy rozkwit kurdyjskiej twórczości ukazuje zależność między wolnością kulturową, a rozwojem. Ważnymi centrami kultury kurdyjskiej w Europie są ponadto Berlin, Bruksela, czy Wiedeń. Również w Krakowie od 2001 roku działa Kurdyjskie Centrum Informacji i Dokumentacji.

Sytuacja dziś

W 1958 r. – po rewolucji – utworzono Centralny Urząd Nauczania Języka Kurdyjskiego. Urząd zaplanował wprowadzenie nauki języka ojczystego do wszystkich kurdyjskich szkół podstawowych. Na uniwersytecie bagdadzkim zorganizowano wydział kurdyjskiego języka, literatury i historii. Natomiast w Armeńskiej SRR wykładano język kurdyjski, ukazywała się też  kurdyjska gazeta „Reya Taza”.

W grudniu 1982 roku w Turcji ukazało się zarządzenie ministra edukacji nakazujące wykonywanie na wschodzie kraju pieśni ludowych jedynie w języku tureckim. Rok później wydano dekret, w którym napisano:

Językiem ojczystym każdego tureckiego obywatela jest turecki. Zakazuje się rozwijania jakiejkolwiek formy działalności, w której używanoby lub rozpowszechniano jako język ojczysty jakikolwiek język poza tureckim, noszenia podczas zgromadzeń i demonstracji transparentów, sztandarów bądź podobnych obiektów z napisami w innym języku, jak również rozpowszechniania płyt, taśm, kaset wideo bądź podobnych obiektów w innym języku, bez zgody najwyższych władz w regionie.

Do 1991 roku istniał zakaz porozumiewania się w języku kurdyjskim, a za jego złamanie groziła kara więzienia. W 2005 roku Europę obiegła informacja, że Turcja wreszcie zezwoliła na otwarcie szkół z językiem kurdyjskim. W rzeczywistości jednak pozwolono jedynie na działanie kursów tego języka, które rozpoczęto w kilku miastach, jednak większość z nich już nie istnieje.

Obecnie popularność wśród intelektualistów zyskała idea utworzenia jednego ujednoliconego języka literackiego. Emigracja dała Kurdom zwiększone poczucie jedności. Zaczęły powstawać obszerne słowniki, prace językoznawcze i podręczniki do nauki różnych dialektów. Status języka literackiego uzyskały dialekty kurmandżi i sorani. Mogły też powstawać organizacje i swobodnie rozwijać się media. Ogromne znaczenie dla budzenia świadomości narodowej ma działalność organizacji pozarządowych takich jak np. Kurdish Human Right Projekt, które pomagają ludziom uzyskać niezbędną wiedzę potrzebną by dochodzić swych praw w sądzie, oraz sporządzają wiele statystyk i raportów dotyczących naruszeń praw człowieka.

Kurdish Human Rights Project

Dzisiaj społeczność kurdyjska wciąż ma nadzieję na poprawę swego losu, przede wszystkim w Turcji gdzie stanowi 20 mln. Wielu Kurdów na przestrzeni całego XX wieku, często z narażeniem życia, redagowało i wydawało kurdyjskie czasopisma i książki poświęcone zarówno polityce, jak również literaturze i językowi. Spora grupa zmuszona została do udania się na emigrację, aby móc swobodnie się rozwijać i walczyć za sprawę kurdyjską.

Obecnie temat Kurdów często jest poruszany w związku ze staraniami Turcji o członkostwo w Unii Europejskiej. Dziś 14 mln Kurdów w Turcji nie jest już tak represjonowanych jak kiedyś, a władze tureckie złagodziły politykę wobec tego narodu. W 2001 r. zniesiono zakaz używania języka kurdyjskiego. W 2009 r. otwarto pierwsze na terenie Turcji radio i telewizję w języku kurdyjskim, a w wielu miastach można kupić np. książki w tym języku. Tymczasem jak pokazuje historia, nie zawsze było to możliwe. Jednakże mimo licznych represji Kurdowie zdołali zachować własną organizację społeczną, tradycje ustne, a także własny język – kurdyjski.

Bibliografia:

1      Ghassemlou Abdul Rahman, Kurdystan i Kurdowie, Warszawa 1969

2      Giedz Maria, Węzeł Kurdyjski, Warszawa 2002

3      Ludy i języki świata, Damm Krystyna, Mikusińska Aldona (red.), Warszawa 2000

4      Ludy świata. Etniczna podróż przez kontynenty, K.M. Kostyal (red.), Warszawa 2002

5     Obyczaje, języki, ludy świata. Encyklopedia PWN, S. Żurawski (red.), Warszawa 2007

6      Dzięgiel Leszek, Węzeł kurdyjski, Kraków 1992

7    Atlas Języków. Pochodzenie i rozwój języków świata, Comrie Bernard (red.), Poznań 1998

Dokumenty elektroniczne:

1        The Status of the Kurds in Turkey, http://www.geocities.com/CapitolHill/1074

2 Bocheńska Joanna, Turcja i Kurdowie, http://www.tolerancja.pl/?turcja-i-kurdowie.-walka-o-rzad-dusz,44

Tags: Ahmed Hani, Ahmed Khani, Jeziri, Kadira Koya, Kurdowie, Kurdystan, kurmandżi, Muhammad Quazi