Kwestia kurdyjska stanowi istotną część polityki Iranu i Iraku od czasu powstania tych państw. W traktacie z Sčvresz 1920 roku Liga Narodów zagwarantowała utworzenie państwa kurdyjskiego, ale późniejszy traktat usankcjonował podział Kurdystanu pomiędzy Turcję, Iran i obecny Irak. Państwa te traktowały aspiracje Kurdów do niepodległego państwa i prawo do samostanowienia jako zagrożenie. Pomimo tego że ustalona po pierwszej wojnie światowej Wspólna Deklaracja Irakijsko-Brytyjska z 1922 roku uznawała kurdyjskie prawo do utworzenia kurdyjskiego rządu w ramach irackich granic, to sprawę jednak komplikował fakt, że Irak pozostawał pod mandatem Wielkiej Brytanii i do niego należał bogaty w ropę zdominowany przez Kurdów, Mosul. Liga Narodów w 1925 roku ulokowała nową prowincję na 25 lat z rekomendacją, że Kurdowie powinni otrzymać pewien stopień autonomii. W Iranie Kurdowie już w latach 20 i 30-tych manifestowali swój sprzeciw wobec polityki Rezy Szacha, która nie przyznawał im żadnych praw. W prawdzie w 1946 roku proklamowali oni własne państwo tzw. Republikę Mochabadzką, lecz nie przetrwało ono nawet roku. Ich pragnienie ustanowienia niepodległego państwa na przestrzeni dekad wykorzystywały w swej polityce zarówno Iran jak i Iran w zależności od panującej sytuacji, wspierając Kurdów w ich działaniach lub eliminując ich, czego najbardziej okrutnym przykładem było użycie broni chemicznej przeciwko irackim Kurdom w Halabdży w 1988 roku[1].

Iran od zawsze uważał kurdyjską mniejszość w Iraku jako słabość tego państwa. Wykorzystywał Kurdów instrumentalnie w zależności od aktualnych stosunków z Irakiem, korzystając z ich pomocy w celu osłabienia rządu tego państwa. W 1958 roku doszło do obalenia monarchii w Iraku. Niechęć wobec nowego reżimu i pragnienie skorzystania z pomocy Kurdów wyraził irański wicepremier Taimur Bakhtiar w dniu 25 lipca 1958 roku, w którym powiedział, że jeśli Kurdowie w Syrii i Iraku zechcą stworzenia unii z Iranem, to taki wniosek będzie rozważony z wielkim zainteresowaniem. Mając jednak na uwadze znaczną mniejszość kurdyjską w Iranie, w obawie przed skutkami ubocznymi, na początku 1960 roku szach Iranu ostrożnie podchodził do wsparcia kurdyjskiej rebelii w Iraku. Z tego też powodu oraz ze względu na orientację pro-komunistyczną Mustafy Barzaniego (lidera Demokratycznej Partii Kurdystanu, KDP), Iran nie wsparł buntu kurdyjskiego w Iraku na początku 1960 roku. Podejście to jednak zostało znacznie zmienione ze względu na eskalację napięcia na granicy –irańsko-irackiej. Jednym z przykładów zmian w polityce wobec Kurdów było porozumienie pomiędzy Barzanim a premierem Iranu, Amir’em Abbas’em Hoveyda (styczeń 1966), na mocy którego zostało ustalone, że Iran udzieli pomocy irakijskim Kurdom w postaci dostaw broni oraz doradców. W styczniu 1966 roku rząd Iraku oskarżył Iran o dostarczanie Kurdom w północnym Iraku ciężkiego sprzętu militarnego[2]. Szach Iranu nie chciał jednak aby Kurdowie wywalczyli dla siebie autonomię, co może potwierdzać notatka CIA z 1974 roku Iran jak i my, widzi korzyści z tej patowej sytuacji (…), w której Irak jest wewnętrznie osłabiany przez kurdyjską odmowę zrezygnowania z półautonomii. Ani Iran ani my nie życzymy sobie rozwiązanie sprawy na taki czy inny sposób[3]. Iran wspierając Kurdów w północnym Iraku liczył na osłabienie rządu w Bagdadzie, gdyż pomoc taka miała zmniejszyć wojskowe i ekonomiczne możliwości Iraku. Aby jeszcze bardziej osłabić Irak, Iran wraz z Izraelem pomógł utworzyć kurdyjski wywiad Parastin. W 1969 roku wybuchł spór o linię na rzece Szat al Arab, w związku z czym wsparcie Iranu dla Kurdów wzrosło. Z kolei w 1972 roku doszło do podpisania pomiędzy Irakiem a Związkiem Radziecki Traktatu o Przyjaźni i Współpracy. Iran czując się zagrożony współpracą z ZSRR postanowił jeszcze bardziej wesprzeć Kurdów. W zamian za pomoc od Iranu, Kurdowie Iraccy przekazywali dysydentów kurdyjskich z Iranu, którzy sprzeciwiali się rządom szacha i szukali schronienia w kurdyjskiej części Iraku[4].

11 marca 1974 roku Irak wystosował ofertę autonomii dla Kurdów. Spotkało się to z ich sprzeciwem, gdyż była ona dla nich niezadawalająca. Kurdowie wspomagani bronią otrzymaną od Iranu rozpoczęli rebelię przeciwko rządowi w Bagdadzie[5]. Pomimo tych napięć i, jakby wydawać się mogło, nieuchronności konfliktu zbrojnego pomiędzy Iranem a Irakiem, 6 marca 1975 roku podpisano w Algierze porozumienie. Władze irackie odeszły od wcześniejszej zasady, że wody Szatt al-Arab mogą należeć tylko do Iraku, skoro na ich terenie przepływają rzeki Eufrat i Tygrys[6].  Dla Iranu był to wielki sukces, który urzeczywistniał jego kilkuwiekowe dążenie do uzyskania pełnego dostępu do wód Szatt al Arab. W zamian za to Iran zgodził się na dwa istotne ustępstwa. W punkcie pierwszym porozumienia Iran przystał na ostateczne wydzielenie granicy lądowej. W punkcie trzecim osiągnięto ustalenia dotyczące sprawy ludności kurdyjskiej. Obydwie strony przystały na to, aby położyć kres wszelkiemu przenikaniu przez granicę rebeliantów kurdyjskich[7]. Po zawarciu porozumienia Mohhamed Reza Pahlawi wstrzymał pomoc dla oddziałów kurdyjskich pod wodzą Barzaniego. W wyniku tego partyzanci kurdyjscy ponieśli klęskę już po kilku tygodniach[8].

W 1980 roku doszło do wybuchy wojny iracko-irańskiej. Zarówno prezydent Iraku –Saddam Husajn jak i przywódca Islamskiej Republiki Iranu- ajatollah Ruhollah Chomeini postanowili wykorzystać Kurdów w celu osłabienia przeciwnika. Na początku wojny prezydent Iraku starał się zjednać sobie Kurdyjską Demokratyczną Partię Iranu (KDPI). Dla Saddama Husajna również dogodne było to, że różne grupy Kurdów w Iraku pozostawały ze sobą skłócone (np. Patriotyczna Unia Kurdystan, PUK Jalala Talabaniego oraz Kurdyjska Demokratyczna Partia, KDP- Mustafy Barzaniego). Oczywiście powodowało to, że ruch  kurdyjskiego oporu był osłabiony. Po raz pierwszy prezydent Iraku postanowił wykorzystać Kurdów w celu ochrony strategicznego miasta Nowdesheh, ze względu na to, że jego kontrola uniemożliwiała użycie przez Iran autostrady Bagdad-Teheran. Dzięki pomocy rządu irackiego KDPI udało się utworzyć główną siedzibę operacyjną w Nowdesheh rozpoczynając przeprowadzone z pewnymi sukcesami trzymiesięczne ataki partyzanckie na siły Iranu. KDPI liczyła na utworzenie kurdyjskiej strefy wyzwolonej na terenie całego irańskiego Kurdystanu. Jednak w maju 1982 roku irańskie oddziały lądowe z sukcesem przeprowadziły ataki przeciwko siłom i bazom KDPI, co w ostateczności doprowadziło do jej zmarginalizowania w wojnie iracko-irańskiej[9]. Iran w 1983 roku uzyskać poparcie od PUK i KDP, dzięki czemu udało mu się utworzyć zjednoczony front przeciwko Irakowi. Prezydent Iraku w tej sytuacji starał się ratować negocjacjami z Kurdami, obiecując im większą autonomię w sprawach wewnętrznych[10]. Bojownicy PUK przy pomocy artylerii dostarczonej przez Iran zbombardowali instalacje naftowe w Kirkuku w październiku 1986. Aby doprowadzić do osiągnięcia celu Iran zezwolił Kurdom na większą swobodę w jego granicach z Irakiem, a także na zakładanie w tych miejscach baz wojskowych. Polityka Iranu miała na celu zjednoczenie Kurdów doprowadzając do osłabienia Iraku i przesunięcia równowagi militarnej od Iranu[11].

W 1988 roku prezydent Iraku podjął decyzje o zagładzie Kurdów poprzez użycie broni chemicznej. Kampania ta została nazwana Al – Anfal. Podczas gdy w marcu Irańczycy okupowali tereny wokół miasta Halabja, w irackiej części Kurdystanu, Saddam Husajn wydał rozkaz zrzucenia na to miasto przez lotnictwo irackie bomby z cyjanowodorem i gazem musztardowym.  Szacuje się, że zginęło wówczas od trzech do pięciu tysięcy ludzi, a wielu z tych, którzy przeżyli, przez długi czas dochodziło do zdrowia. Podczas całej trwającej siedem miesięcy operacji Al – Anfal, zginęło od 50 000 do 100 000 Kurdów[12].  Irak stał się pierwszym państwem na świecie, który użył broni chemicznej przeciwko swoim mieszkańcom. Rząd Iraku tłumaczył to tym, że Kurdowie zamieszkujący północną część Iraku, byli rebeliantami i sprzymierzeńcami Iranu[13].

Wojna iracko-irańska zakończyła się w 1988, a już w 1990 roku Saddam Husajn zaatakował Kuwejt. Po zakończeniu pierwszej wojny w Zatoce Perskiej, w wyniku nawoływań administracji amerykańskiej do obalenia prezydenta Iraku, w państwie doszło do dwóch dużych powstań Kurdów i szyitów. 1 marca 1991 na południu kraju wybuchła rebelia szyitów, której celem było powstanie islamskiego rządu. Siły irackie 5 marca ruszyły do ataku, brutalnie rozprawiając się z rebeliantami. Powstanie Kurdów na północy również zakończyło się niepowodzeniem. Armia iracka, naruszając rezolucję ONZ, użyła przeciwko siłom rebelianckim bomb chemicznych.[14]

Pomimo wydanych oświadczeń ze strony administracji amerykańskiej, Kurdom i szyitom nie została udzielona pomoc[15]. Stany Zjednoczone pozostawały bierne wobec tych wydarzeń, uznając je za wewnętrzną sprawę Iraku. Dopiero po nagłośnieniu przez bezpośrednich obserwatorów tragedii Rada Bezpieczeństwa ONZ  5 kwietnia 1991r. uchwaliła rezolucję nr 688 mającą na celu ochronę Kurdów i ustanowiła tzw. strefę bezpiecznego nieba (Save Haven Zone) wzdłuż 36 równoleżnika, zakazującą Irakowi stacjonowania wojsk i używania lotnictwa. W sierpniu 1992 została również ustalona strefa bezpiecznego nieba wzdłuż 32 równoleżnika w celu ochrony szyitów[16].

Iran od początku przeciwstawiał się utworzeniu strefy bezpiecznego nieba widząc w tym zagrożenie dla rosnących wpływów USA w Iranie, a przede wszystkim użycia KDPI do zdestabilizowania granic w północno-zachodniej części państwa. Doprowadziło to do serii ataków dokonanych przez Iran na KDPI oraz jej zwolenników w strefie bezpiecznego nieba. Pomimo jednak napiętej sytuacji Iran rozpoczął współpracę z KDP i PUK, co pozwoliło mu na nawiązanie intratnego handlu z Kurdyjskim Regionem Autonomicznym, otworzenie tam swojego przedstawicielstwa i pozwolenie na utworzenie przedstawicielstwa w Iranie[17].

W 2003 roku doszło do obalenia Saddama Husajna. Iran widział w tym swoją szansę na włączenie Iraku w krąg swoich wpływów gospodarczych i politycznych. Władze w Teheranie nawiązały współpracę z dyskryminowanymi do tej pory szyitami i Kurdami w celu utworzenia słabego rządu terytorialnego. Konsulaty Iranu zostały otworzone w Erbilu (stolicy KRG- Kurdyjskiego Rządu Regionalnego) Basrze, Karbali i Sulejmani. Pozycję Iranu wzmacniają dobre, długoletnie relacje zarówno z PUK jak i KDP, choć ściślejsze związki łączą ją z tą pierwszą, ze względu na to, że uzbrajał ją podczas wojny domowej z KDP (1994-1998). KDP preferuje z kolei współpracę z Turcją, bo to ona właśnie dostarczała jej uzbrojenia.[18] [19]. Dopiero w 1998 roku partie te podpisały traktat pokojowy i wspólnie wsparły prowadzoną przez USA inwazję na Irak w 2003 roku. Po obaleniu Saddama Husajna PUK i KDP podzieliły się władzą; prezydentem Iraku został lider PUK- Jalal Talabani, a prezydentem Regionalnego Rządu Kurdystanu (KRG) lider KDP- Massaud Barzani[20]. Zarówno PUK jak i KDP obawiały się możliwości sabotowania ich wysiłków utworzenia autonomii w północnym Iraku ze strony Iranu. Uznały jednak, że należy utrzymywać dobre relacje, biorąc pod uwagę pomoc udzieloną im po ataku na Halabje w 1988 oraz po rozgromieniu powstania kurdyjskiego w kwietniu 1991 roku[21].  Jak wyznał lokalny irakijski analityk polityczny Jirjis Gholizade: (…) z tego powodu, Iran był w stanie odegrać ważną rolę w irackim Kurdystanie i ma coś do powiedzenia w Iraku[22].

Iran stara zacieśniać się więzi z KRG i eliminować wpływy USA.  Analityk branży energetycznej John Daly jako dowód zmieniającej się dynamiki regionalnej uznał spotkanie prezydenta KRG Massuadem Barzanim z prezydentem Iranu Mahmudem Achmadineżadem w 2011 roku. W roku następnym w KRG odbyło się Irańsko-Kurdyjskie Ekonomiczne Forum Regionalne, w którym uczestniczył irański wiceprezydent ds. międzynarodowych oraz delegacja ponad 100 irańskich spółek. W sierpniu 2013 roku Nechirvan Barzani (premiera KRG) przybył do Iranu na inaugurację prezydencką Hasana Rouhani[23]. Jak twierdzi Arez Adullah, jeden z głównych działaczy PUK- Iran ma problem z Zachodem więc stara się utrzymać dobre relacje z KRG. Nie chce tworzyć innego problematycznego frontu dla siebie. Iran ma prawo utrzymywać ścisłe relacje z irackim Kurdystanem[24].

Największą przeszkodą we wzajemnych stosunkach jest działalność separatystycznej irańskiej grupy Party for a Free Life in Kurdistan (PJAK), która według władz w Teheranie dokonuje ataków wewnątrz państwa. KRG jest oskarżany o to, że nie wkłada wystarczającego wysiłku w zwalczanie PJAK na swoim terytorium[25], w wyniku czego Iran co jakiś czas prowadzi transgraniczne ataki artyleryjskie wymierzone w przypuszczalne miejsca stacjonowania baz PJAK[26]. Dodatkową kwestią komplikująca wzajemne stosunki są oskarżenia Iranu o udzielanie pomocy izraelskim szpiegom działającym przeciwko Iranowi. 12 maja 2012 roku  rząd w Erbilu uznał te zarzuty jako ,,nieprawdziwe’’ i wydał oświadczenie: to nie jest pierwszy raz, kiedy irańscy urzędnicy mówią to bez przedstawienia dowodów (…). To próba włączenia Kurdystanu do walki pomiędzy Izraelem a Iranem, którego nie chcemy być częścią[27].

Bardzo dobrze i dynamicznie natomiast rozwijają się stosunki ekonomiczne pomiędzy KRG a Iranem. Dla tego pierwszego to przede wszystkim otwarcie rynku, a dla drugiego uzyskanie rafinowanych produktów ropy naftowej oraz technologii, w które w innych sposób trudno by uzyskać ze względu na sankcje międzynarodowe nałożone na prowadzony przez Iran program nuklearny. Dla władz w Teheranie stwarza to również dodatkową sposobność na manipulację KRG jeżeli ta nie spełni wymagań Iranu odnośnie zwalczania PJAK[28]. Władze w Teheranie ponadto oczekują, że KRG będzie prowadził politykę korzystną wobec Iranu, wspierając ją w Iraku oraz w regionie (zwłaszcza w Syrii). Dążą również do tego, aby przywódcy regionalni w irackim Kurdystanie nie weszli w sojusze z innymi grupami takimi jak dysydenci szyiccy[29].

Do poważnych spięć Iranu z Irakiem doszło w wyniku aresztowania 11 stycznia 2007 przez siły zbrojne USA pięciu Irańczyków na terenie irackiego Kurdystanu pod zarzutem współpracy z siłami specjalnymi Irańskiej Straży Rewolucyjnej – Qods[30]. Cieniem we wzajemnych relacjach odbiło się również aresztowanie 20 sierpnia 2007 roku przez Stany Zjednoczone Mahmuda Farhady- irańskiego biznesmena. Został on oskarżony o uzbrajanie i trenowanie irakijskich powstańców. Rozwścieczone tym faktem władze w Teheranie, twierdzące, że Farhady nie ma nic wspólnego z zarzucanymi mu działaniami, zamknęły granicę Iranu z irackim Kurdystanem. Spowodowało to pogorszenie sytuacji ekonomicznej KRG gdyż ponad 50% towarów jest importowanych z Iranu[31]. Hassan Baqi prezydent Izby Gospodarczej Sulejmani powiedział, że amerykańskie działania zniszczyły lata negocjacji w budowaniu lądowego szlaku handlowego przez irański port Bandar Abbas do przejścia granicznego w pobliżu Sulejmani. Kurdowie mają Stany Zjednoczone za swojego sojusznika, jednak są świadomi tego, że muszą dbać o relacje ze swoim wschodnim sąsiadem. Jak anonimowo stwierdził jeden z kurdyjskich urzędników Iran jest jak starszy, zły brat, Może cię nagrodzić albo ukarać, w zależności od nastroju[32].

Do ostatnich napięć doszło 30 października 2013 roku kiedy założyciel PUK – Adel Murada, publicznie ogłosił, że woli aby to Iran, a nie Turcja czy Arabia Saudyjską miał wpływ na politykę Iraku. Wypowiedź ta została uznana za bardzo kontrowersyjnąm wśród Kurdów irackich, szczególnie w świetle faktu, że w Teheranie 25 października powieszonych zostało dwóch kurdyjskich aktywistów. Jeden z powieszonych Kurdów – Habibollah Golparipour uważany był za, leadera PJAK. Działania władz Iranu spowodowały falę protestów w irackim Kurdystanie, a z kolei PJAK wydał oświadczenie stwierdzające, że zemszczą się zabijając irańskie oddziały strażników rewolucji[33].

Szczególne wyzwanie dla Iranu stanowi sytuacja na kurdyjskiej scenie politycznej po wyborach parlamentarnych, które odbyły się 30 kwietnia 2014 roku. Jak już wcześniej zostało wspomniane, Iran polega przede wszystkim na PUK. Sprawę jednak komplikuję długotrwały pobyt Jalala Talabaniego w szpitalu w Niemczech, przez co traci on wpływy wewnątrz społeczności kurdyjskiej. Posiada on swoje bazy wyborcze w irackiej części Kurdystanu graniczące bezpośrednio z Iranem. Zyskuje na tym KDP, która wspiera interesy Turcji na terenie Kurdystanu irackiego, co tym samym stwarza zagrożenie dla wpływów Iranu. Z tego też względu Iran może zainteresować się opozycyjną partią Gorran, jako przeciwwagą dla wpływów KDP[34].

Kwestia kurdyjska pozostaje istotnym elementem relacji irańsko-irackich od początku powstania tych państw aż po dzień dzisiejszy. Iran po upadku Saddama Husajna w 2003 roku skutecznie rozszerza swe wpływy w Iraku poprzez relacje z szyitami i Kurdami. Kurdowie iraccy zdają sobie sprawę, że należy utrzymywać dobre relacje z władzami w Teheranie m.in. ze względów ekonomicznych. Wiedzą jednak, że ten sam rząd prześladuje Kurdów irańskich. Dla Iranu ważne jest utrzymanie pozytywnych relacji zarówno z rządem w Bagdadzie jak i z tym Erbilem w celu zapewnienia sobie wpływów w Iraku, oraz eliminowania niebezpieczeństwa, jakie stwarzają kurdyjskie ugrupowania separatystyczne. Ważne jest również utrzymanie stabilności w Iraku i uniknięcia tam wojny domowej, która stanowiłaby także zagrożenie dla Iranu.

Bibliografia

Monografie

G. HaliandA People Without a Country: The Kurds and Kurdistan, wyd. Zed Books, 1993

G. J. Antizzo, U. S. Military Intervention in the Post-Cold War Era: How to Win America’s Wars in the Twenty-first Century, wyd. LSU Press, Louisiana 2010

J. M. Abdulghani, Iraq and Iran (RLE Iran A),  Routledge Library Editions: Iran, wyd. Taylor & Francis, 2012

N. Entessar, Kurdish politics in the Middle East,wyd. Rowman& Littlefield, 2010

P. W. Galbraith, The End of Iraq: How American Incompetence Created a War Without End, wyd. Simon and Schuster

W. Blum, Rogue State: A Guide to the World’s Only Superpower, wyd. ZedBooks, London 2006

W. Bukowski, Iran – Irak: Islam, Wojna i polityka, Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1981

W. Sochacki, Wojna iracko –irańska, Wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1984

W. Szymborski, Zatoka Perska –Problemy stabilizacji, wyd. Wers, Bydgoszcz 1999

Zasoby internetowe

BBC, Wojna Iracka 1980-88 , za: http://www.bbc.co.uk/polish/special_021205_saddam/chemical_warfare.shtml data dostępu: 16.04.2014

C. M. Blanchard, , K. Katzman C. Migdalovitz, J. M. Sharp, Iraq: Regional Perspectives and U.S. Policy , Congresional Research Policy, za: https://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL33793.pdf, data dostępu: 13.05.2014

G. Richards, Across the Zagros: Iranian influence in Iraqi Kurdistan

H. Qader, Overly friendly neighbours: iran’s influence in iraqi Kurdistan,za: http://www.niqash.org/articles/?id=3147, data dostępu :20.05.2014

International Crisis Group, Middle East Report N°38 – 21 March 2005 ,Iran In Iraq: How Much Influence?za: data dostępu: 25.05.2014.,

http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/Middle%20East%20North%20Africa/Iraq%20Syria%20Lebanon/Iraq/Iran%20in%20Iraq%20How%20Much%20Influence.pdf

Ivan Watson, Tensions Mount Between Iraqi Kurdistan, Iran, za:http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=14781988 data dostępu: 18.05.2014,

K.  Chomani, Turkey, Iran influence Iraqi Kurdistan politics, za: http://www.al-monitor.com/pulse/iw/originals/2013/11/kurdistan-iran-turkey-rivalry-krg-election-cabinet.html#, data dostępu: 25.05.2014.,

K. Katzman, Iran’s Activities and Influence in Iraq, CRS Reports for Congress, za: http://fpc.state.gov/documents/organization/99534.pdf, data dostępu: 10.05.2014

M. Eisenstadt, M. Knights, A. Ali, Iran’s Influence in Iraq Countering Tehran’s Whole-of-Government Approach, The Washington Institute for Near East Policy https://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus111.pdf, data dostępu: 10.05.2014

M. Knights, D. Pollock, The Washington Institute The Kurdish Crescent: New Trends in Syria, Turkey, Iraq, and Iran,  https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/the-kurdish-crescent-new-trends-in-syria-turkey-iraq-and-iran, data dostępu na stronę: 06.05.2014

N. EntessarThe Kurdish factor in iran-iraq relations, http://www.mei.edu/content/kurdish-factor-iran-iraq-relations, data dostępu; 15.05.2014

R. Hirshfeld, Iraq’s Kurds Deny Hosting Israeli Intelligence Operatives http://www.israelnationalnews.com/News/News.aspx/155738#.U4H0EHJ_uE4, data dostępu: 21.05.2014

R. Visser, Iranian Influences in Iraq’s 30 April Parliamentary Election, za:https://gulfanalysis.wordpress.com/category/iranian-influence-in-iraq/, data dostępu: 25.05.2014

Stosunki Międzynarodowe, Stosunki dwustronne Iran-Irak http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Iran,stosunki_dwustronne,Irak, data dostępu: 11.05.2014

The complicated relationship between Iran and Iraqi Kurdistan have eased in recent weeks, za:http://www.theguardian.com/world/2013/nov/21/iran-influence-iraqi-kurdistan, data dostępu: 17.05.2014,

The complicated relationship between Iran and Iraqi Kurdistan have eased in recent weeks, za:http://www.theguardian.com/world/2013/nov/21/iran-influence-iraqi-kurdistan, data dostępu: 17.05.2014

US Department of State, Iraq: A Population Silenced , za: http://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/15996.htm data dostępu: 23.05.2014