18 i 19 listopada br. odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa nad którą patronat miał zaszczyt objąć portal bliskiwschod.p – Towards a New Middle Eastern Society, Expectations and Reality after the Arab Spring zorganizowana przez Polską Akademię Nauk (IKSiO PAN). Było to wydarzenie, jak dotąd, bez precedensu na polskiej scenie naukowej, propagujące holistyczne i wieloaspektowe podejście do analizy wydarzeń określanych mianem Arabskiej Wiosny, przede wszystkim zaś wyzwaniom przed jakimi stoją społeczeństwa Bliskiego Wschodu w okresie przez wielu określanym jako przełomowy.

W dwudniowym wydarzeniu brali udział badacze z wielu krajów, zarówno uznane autorytety naukowe, jak i młodzi naukowcy między innymi z Polski Wielki Brytanii, Stanów zjednoczonych, Izraela, Niemiec, Turcji, Iranu, Indii, reprezentujący wiele dziedzin nauki. Dzięki  temu zostały zaprezentowane różnorodne podejścia teoretyczne i metodologiczne względem omawianej problematyki.

Wystąpienia zaprezentowane podczas konferencji dotyczyły szerokiego spektrum zagadnień, uczestnicy starali się ukazać wielkowymiarowość zagrożenie, wyzwań i szans stojących przed obywatelami państw MENA; analizowano aspekty ekonomiczne demograficzne, kulturowe czy polityczne. Tematyka referatów obejmowała zagadnienia miedzy innymi przemian społeczno-obyczajowych: role edukacji, rozwijające się instytucje nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego w tym organizacje feministyczne; a także wpływ procesów globalizacji, przede wszystkim kultury popularnej, na percepcję wewnętrznych i międzynarodowych zjawisk przez obywateli regionu. Szczególną uwagę poświecono zmieniającemu się krajobrazowi politycznemu, aktorom pozapaństwowym, zjawiskom i ruchom na styku polityki, roli środowisk salafickich, sufickich i liberalnych oraz ich wzajemnych interakcjom. Padło wiele pytań o rolę przyszłość i możliwą ewolucję ruchów fundamentalistycznych. Próbowano zidentyfikować czynniki konfliktogenne w regionie, dyskutowano hipotezę o jego możliwej bałkanizacji.  Przewidziana jest publikacja wybranych artykułów pokonferencyjnych  przyszłorocznym wydaniu  czasopisma naukowego Hemiesferies.

Podczas obrad największe kontrowersje budził sam termin Arabska Wiosna, podkreślano procesualny charakter przemian na Bliskim Wschodzie i kompleksowość problemów, przed którymi stoi ten region świata. Demokratyzacja per se nie stanowi ani przyczyny ani  istoty zjawisk zachodzących w regionie, ani też odpowiedzi na wszelkie aspiracje bliskowschodnich  społeczeństw.

Na temat celów przyświecających inicjatorom konferencji, a przede wszystkim o refleksyjnych pokonferencyjnych udało nam się porozmawiać z Panem Michałem Lipą, członkiem komitetu organizacyjnego.

Jaka była idea konferencji, co przyświecało organizatorom?

Zależało nam na tym, by przedstawić możliwie szeroki wachlarz opinii, analiz oraz wyników prowadzonych badań w odniesieniu do złożonej problematyki Arabskiej Wiosny, którą wciąż trudno jest naukowo uchwycić. Arabska Wiosna wymyka się badaczom – głównie dlatego, że jest zjawiskiem świeżym. Wiemy, dlaczego wystąpiła, jakie były jej przyczyny, ale o wiele trudniej jest badać procesy, który się toczą obecnie. Ideą konferencji była więc próba uporządkowania wiedzy na temat Arabskiej Wiosny.

Jaki jest stan nauki polskiej w dziedzinie badan nad obszarem MENA? Czy w ciągu ostatnich lat zaszły istotne zmiany, pojawiły się nowe trendy?

Badania nad obszarem MENA są coraz bardziej zróżnicowane, co powinno cieszyć. Mają one już nie tylko językoznawczy czy historyczny charakter, choć na tych polach są one najbardziej zaawansowane. Dokonania arabistów,historyków tudzież archeologów wciąż pozostają polską wizytówką w zakresie badań bliskowschodnich. Z drugiej strony coraz więcej przedstawicieli nauk społecznych, tj. politologii, stosunków międzynarodowych, socjologii, antropologii kulturowej tudzież ekonomii, zajmuje się złożonymi problemami Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, korzystając przy tym z metod oraz teorii wypracowanych na gruncie nauk społecznych. Przede wszystkim zachodnich, które dostarczają mam wielu użytecznych instrumentów badawczych.

Jaki jest zakres działalności naukowej PAN-u na tym polu?

Jeśli chodzi o zakres działalności Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN-u w zakresie badań bliskowschodnich, to można śmiało powiedzieć, iż mają one szczególnie interdyscyplinarny charakter. Z jednej strony prowadzone są badania archeologiczne i na tym polu odnosimy największe sukcesy w skali światowej. Z drugiej strony prowadzimy badania antropologiczne, socjologiczne oraz politologiczne, zajmując się zarówno historią muzułmańskiego Bliskiego Wschodu, jak i zjawiskami oraz procesami współczesnymi – takimi, jak choćby Arabska Wiosna.

Jakie są pokonferencyjne wnioski na przyszłość dla badaczy, praktyków i teoretyków bliskowschodniej polityki?

Główny wniosek jest taki, że musimy ostrożnie odnosić się do Arabskiej Wiosny. Mamy bowiem do czynienia z procesem, który wciąż trwa i nie wiadomo, kiedy się skończy. Fakt, iż niewiele postulatów Arabskiej Wiosny zostało spełnionych, nie oznacza wcale, że w dłuższej perspektywie czasowej nic się nie zmieni. Mamy bowiem do czynienia z trudną, złożoną, ale i fascynującą materią. Nasze badania nad obszarem MENA, szczególnie w odniesieniu do problemów aktualnych, wymagają zatem daleko idącej pokory. Z drugiej strony nie bójmy się stawiać odważnych pytań i korzystać z rozmaitych metod badawczych, pamiętając wszakże o tym, jak łatwo jest zbłądzić, zajmując się światem obcym kulturowo. Równowaga między pokorą a odwagą jest więc niezbędna dla rozwoju badań nad Bliskim Wschodem i Afryką Północną. Tylko wówczas efekty naszych badań mogą być użyteczne.

Michał Lipa: Pracownik Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN. Politolog oraz kulturoznawca, obecnie doktorant na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obszar jego zainteresowań naukowych obejmuje miedzy innymi teorie demokracji i autorytaryzmu, ze szczególnym uwzględnieniem Egiptu.