Archeologia Biblijna 5 – cykl wykładów

 

NAJWAŻNIEJSZE ZNALEZISKA PALESTYNY I BLISKIEGO WSCHODU

16-722615931e

1. W EGIPCIE

Archeolodzy znaleźli w Egipcie wiele dokumentów ważnych z punktu widzenia  biblijnego. W szczególności chodzi tu o teksty papirusów, które nierzadko naświetlają opowiadania biblijne.

a) Tabliczki z Tell el-Amarna – zawierają korespondencję dyplomatyczną pomiędzy faraonem a rządcami innych państw orientalnych, najczęście ich wasalami władcami niezależnymi z terenów Syro-Palestyny, Mezopotamii i Anatolii.

Odkryć dokonano, jak przeważnie, zupełnie przypadkowo. W 1887 roku pewna egipska wieśniaczka z Tell el-Amarna w Egipcie, około 350 kilometrów na południe od Kairu, odkryła około 320 glinianych tabliczek zapisanych pismem klinowym. Okazało się, że tell kryje pozostałości Achetaton, krótkotrwałej nowej stolicy założonej przez faraona Echnatona. Obecnie na kolekcję dokumentów należących do tego archiwum składa się 382 tekstów,w tym 350 listów. W literaturze naukowej występują one pod oznaczeniem EA (skrót od el-Amarna) i przypisanym numerem (np. EA 1, EA 2, EA 3 itd.).17-c731e31d5e

Ich wartość polega m.in. na tym, że mówią o okresie poprzedzającym wyjście Hebrajczyków z Egiptu (XIV w.). Większość bowiem listów w tym archiwum datowana jest na XIV wiek przed Chr. W tamtym czasie Kanaan/Palestyna wrzała z powodu wewnętrznych intryg i była atakowana z zewnątrz. Królowie Kanaanu wzywali w listach na pomoc faraona Amenhotepa III, zostali jednak wydani na pastwę swych wrogów, gdyż na ich wezwania o  pomoc nawet nie odpowiedziano. Bierna polityka faraonów sprawiła, że drobni królowie kananejscy pozostali bezbronni wobec najeźdźców.

Jeśli osaczający ich „Habiru”, którzy wielokrotnie są wymieniani w listach z Tell el – Amarna, byli w rzeczywistości Hebrajczykami, jak twierdzi wielu archeologów, możemy  przypuszczać, że m.in. rozkład polityczny Palestyny pozwolił Jozuemu i jego następcom  podbijać kolejne kanaanejskie miasta. Tu też m.in. po raz pierwszy w historii wspomina się miasteczko Betlejem (Bit il laham), leżące w pobliżu Jerozolimy.

Wszystkie testy z Tell el-Amarna zapisane są pismem klinowym na glinianych tabliczkach. Językiem, w którym je napisano, jest niemal zawsze język akadyjski. Język ten  był oficjalnym językiem korespondencji i dyplomacji na terenie starożytnego Bliskiego Wschodu w II tys. Przed Chr. Do nielicznych wyjątków należą: list EA 24 (zapisany w języku huryckim) oraz listy EA 31 i EA 32 (zapisane w  języku hetyckim).

W 1907 roku J.A. Knudtzon opublikował edycję 358 znanych wówczas tabliczek z Tell el-Amarna, wliczając w to tabliczki nie będące listami[1]. Wprowadzona przez Knudtzona numeracja tabliczek szybko stała się standardem.

b) Papirusy z Elefantyny[2] –  Elefantyna to wyspa na rzece Nil, poniżej pierwszej katarakty; poniżej Amarny i Teb; współcześnie stanowi część miasta Asuan, w południowym Egipcie. Papirusy odnalezione wyspie Elefantyna to dokumenty spisywane przez wspólnotę żydowską na przestrzeni setek lat począwszy od V wieku przed Chr. Spisanesą w języku aramejski, w ilości kilkudziesięciu, pochodzą z archiwum żydowskiej kolonii wojskowej.

Informacje zawarte w nich – o charakterze społecznym,  politycznym i religijnym – służą lepszemu poznaniu epoki biblijnych postaci Ezdrasza i  Nehemiasza. Szczególnie istotne dla historyków są papirusy z początków istnienia kolonii, gdyż umożliwiają precyzyjne określenie lat panowania królów Persji w V wieku przed Chrystusem.

Papirusy zostały odnalezione w początku XX wieku (przełom XIX i XX w.) w kilku zbiorach napisanych po aramejsku i datowanych na koniec V i początek IV w. przed  Chr. Potwierdzają one obecność Żydów w Egipcie w czasach biblijnych. Żydowska kolonia wojskowa znajdująca się na wyspie, nazywa na jest w owych papirusach Jeb. Żydzi z Jeb posiadali swoją świątynię, w której oddawali cześć Bogu nazywanemu Jahu; było to imię utworzone od biblijnego imienia JHWH, zastępowanego zwykle określeniem „Pan”.

Oprócz tych papirusów znaleziono i opublikowano w 1953 r., jeszcze inne (dwanaście), pochodzące z archiwum rodziny żydowskiej, zatrudnionej w tym samym miejscu, przy świątyni Jahu.

 Odnaleziono tam też fragmenty literackie (“Słowa Ahikara”). Ze znalezionych listów wynika, że cała kolonia była rządzona przez Kolegium składające się z 5 reprezentantów. Jeden z nich był przewodniczącym i sprawował funkcję etnarchy kolonii. Nie był on kapłanem. Kolegium to reprezentowało kolonię na zewnątrz i mogło apelować do władz w Jerozolimie i Samarii. Żydzi mieszkający na Elefantynie byli wyznawcami Boga Jaho (JHWH), ale oprócz niego oddawali cześć – jak się wydaje – innym bogom (Anatbetel, Anatjaho, Asimbetel, Harambetel). W jednym wypadku mówi się nawet o przysiędze złożonej przed sądem na imię lokalnej bogini katarakty Satis. Byłoby to znakiem pewnej może niezbyt radykalnej formy politeizmu. Samo istnienie innej świątyni poza jerozolimską  było już sprzeczne z przedwygnaniowym centralizmem kultowym (podobny problem pojawi się w Egipcie za Seleucydów, kiedy Oniasz założy świątynię Żydowską w Leontopolis).

Dzięki wiadomościom zawartym w manuskryptach z Elefantyny udało się ustalić jedną z kontrowersyjnych dat historii okresu perskiego Judei. Manuskrypty (Cowley 30) mówią o tym, że Nehemiasz zjawił się w Judei przed Ezdraszem za czasów Artakserksesa I (445), a nie odwrotnie. Kolonia żydowska na Elefantynie przeżyła duży wstrząs w 405 roku, kiedy pod nieobecność gubernatora perskiego, doszło w Egipcie do rozruchów przeciw władzy perskiej. W tym czasie Żydzi wierni tej władzy znaleźli się w sytuacji konfliktowej, szczególnie w stosunku do najbliższych sąsiadów egipskich, jakimi byli kapłani boga Chnum, którego świątynia znajdowała się także na Elefantynie. Na skutek intryg świątynia Jeho została zniszczona przez wojsko egipskie w 14 roku panowania Dariusza II. Następne lata  poświęcone sprawie uzyskania pozwolenia na odbudowę świątyni nie przyniosły jak się zdaje spodziewanego rezultatu. W czasie zamieszek 400 roku kolonia została rozwiązana. Część Żydów schroniła się w Tebach, dalszy los reszty jest niewiadomy.

Poza tym wyjątkową wartość dla badań Biblii posiadają:

 c) Papirus Rylanda (P52) –  miniaturowy fragment papirusu, o wymiarach ok. 9 na 6 cm, zapisany obustronnie. Zawiera jeden z najstarszych zachowanych fragmentów  Nowego Testamentu, dokładnie Ewangelii według św. Jana. Strona przednia (recto) zawiera linijki z Jana 18,31-33, w grece koine, a strona tylna (verso) zawiera wersety z Jana 18,37-38. Jest datowany na lata ok. 120-125 po Chr. Papirus zakupiono w Egipcie w 1920 r., opublikował zaś go w 1935 r. C.H. Roberts. Obecnie znajduje się w John Rylands Library w Manchesterze.

d) Chester Baetty (P45, P46, P47)[3] – kolekcja papirusów, która nazwę swą bierze od amerykańskiego inżyniera i przemysłowca Chester Beatty (1875 -1968), który w 1931 roku zakupił ten kodeks w Egipcie. Chester Beatty I, papirus P45, wczesny papirusowy rękopis Nowego Testamentu. Ma formę kodeksu; zawiera tekst Ewangelii i Dziejów Apostolskich, z licznymi brakami. Pochodzi z początku III wieku. Pierwotnie stanowiło go 55 podwójnych kart (daje to w sumie 220 stron), z których zachowało się tylko 28. Chester Beatty II, rękopis papirusowy P46, odpis Nowego Testamentu spisany w formie kodeksu. Zawiera Listy św. Pawła (niekompletne), bez Listów pasterskich, na 86 kartach (pierwotnie było ich 104).

e) Papirus Bodmera II (P66) i XIV – XV (P75). To dwa papirusy z kolekcji Bodmera. Papirus Bodmer II to wczesny papirusowy kodeks z końca II w. po Chr., zawierający z niewielkimi lukami niemal całą Ewangelię Jana. Zachowało się 78 kart rękopisu; jest to najlepiej zachowany wczesny papirusowy rękopis Nowego Testamentu. Aż  2/3 jego kart zachowanych zostało w stanie nie naruszonym. Papirus Bodmer XIV-XV to  jeden z najstarszych i dobrze zachowanych wczesnych rękopisów Nowego Testamentu,  paleograficznie datowany na lata 175-225 po Chr. Tekst rękopisu jest wysoko oceniany przez współczesnych krytyków tekstu, cieszy się opinią najlepszej zachowanej kopii ewangelicznego tekstu i wraz z Kodeksem Watykańskim służy za podstawę w krytycznych wydaniach greckiego Nowego Testamentu w tekście Ewangelii Łukasza i Jana. Obecnie  przechowywany jest w Watykanie.

f) Kamień z Rosetty

Czarna bazaltowa płyta zawierającą dwujęzyczny tekst (po egipsku i grecku) zostałaodkryta w trakcie robót fortyfikacyjnych w egipskim porcie Rosetta w 1799 roku przezfrancuskiego kapitana Pierre’a Francois’a Boucharda w trakcie jednej z kampanii Napoleona. Kamień pochodzi ze 196 r. p. n. e. i zawiera dekret kapłańskich wydany dla uczczenia faraonaPtolemeusza V. Jako że wersja egipska zapisana została zarówno hieroglifami jak i pismem demotycznym, dlatego kamień z Rosetty był wielkim przełomem dla egiptologów. Pozwolił poznać i odczytać hieroglify, a co za tym idzie całą utrwaloną w piśmie spuściznę tejstarożytnej cywilizacji.

 


[1] J.A. KNUDTZON, Die El-Amarna Tafeln, t. I, Leipzig 1907

[2] A. COWLEY, Aramaic Papyri of the fifth century BC , Oxford 1923; P. GRELOT, Documents arameens d’Elephantine, Paris 1972; B. PORTEN, Textbook of Aramaic documents from Ancient Egypt, Jerusalem 1986 – 99; B. PORTEN,  Aramaic documents from Egypt: a Key-word-in context concordance, Winona Lake 2002

[3] F.G. KENYON, Our Bible and the Ancient Manuscripts, London 1939; L.W. HURTADO,The Earliest Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Origins, Cambridge: W.B. Eerdmans Publishing 2006.

 

 

Wcześniejsze wykłady:

 

Wykład 1

Wykład 2

Wykład 3

Wykład 4

 

 

Źródło: Biblia Orygenes