Współczesne Maroko jawi się jako jeden z liderów arabskiego świata we wprowadzaniu demokratycznych standardów. Król chcąc zdobyć przychylność państw Zachodu wprowadza coraz to nowe rozwiązania i instytucje demokratyczne, podkreśla równouprawnienie płci i znaczenie praw człowieka. To wszystko w ramach oficjalnej polityki machzenu, mającej na celu uformowanie nowoczesnego, otwartego społeczeństwa, sprawnie funkcjonującego w warunkach współczesności. Jednak poza tym oficjalnym, modernistycznym kursem polityki wewnętrznej machzenu istnieje jeszcze w Maroku cały system tradycyjnych powiązań rodowych i zależności lojalnościowych, który jest zorganizowany poza instytucjami politycznymi i konstytucją, a wykorzystywany przez administrację królewską w polityce wewnętrznej.

Związki plemienne

Związki plemienne i rodowe odgrywają w kulturze islamu ogromną  rolę. Są podstawą identyfikacji jednostki w społeczeństwie i niejednokrotnie rzeczywistym wyznacznikiem jej pozycji społecznej. Poszczególne rody pozostają bowiem w zależności patron-klient, która to zależność określa wzajemne relacje i warunkuje przez to interakcje. Nie trzeba dodawać, że członek danego rodu jest zobowiązany do bezwzględnego wobec niego posłuszeństwa.

Tego rodzaju system funkcjonował i funkcjonuje oczywiście również w Maroku. Marokańczycy nigdy nie przeżyli rewolucji społecznej, która wpłynęłaby w sposób znaczący na zmianę tradycyjnych wzorców zachowań, w związku z tym, wciąż funkcjonują tam dawno ukształtowane zależności między poszczególnymi rodami czy szerzej – plemionami. Relacje te mają realny wpływ na życie codzienne; np. obecnie, na południu Maroka zdarza się, że dwie osoby nie mogą zawrzeć małżeństwa, gdyż w XIX w. pradziadkowie pozostawali w relacji patron-klient i nie pomaga tu nawet to, że  rodzina klienta jest obecnie znacznie bardziej wpływowa niż rodzina patrona.

Współczesne społeczeństwo marokańskie funkcjonuje więc  w ramach dwóch systemów zależności: pierwszego  – opartego na porządku prawnym i drugiego – nieoficjalnego systemu  powiązań  lojalnościowych. Oba te kanały są wykorzystywane przez administrację królewską do zabezpieczenia interesów dynastii panującej.

Polityka machzenu względem elit marokańskich

Wewnętrzna polityka administracji królewskiej zakłada wykorzystanie tradycyjnego systemu powiązań rodowych. Władcy marokańscy zawsze stosowali względną rotację elit politycznych i ekonomicznych. Sprawnie wykorzystując podziały wewnątrz wyższych warstw społeczeństwa, władca zawsze stosował metodę kija i marchewki by osłabić siłę dawnych czy dopiero co wyłaniających się  elit.

Po odzyskaniu niepodległości królowie Maroka starali się zachować mocną władzę centralną przy minimalnym możliwym stopniu odwoływania się do przymusu i przemocy. Monarchowie pozwalali na pewną dozę mobilizacji społecznej i wewnętrzną krytykę lecz za każdym razem, gdy interes dynastii był zagrożony nie wahali się przed zastosowaniem  silnych represji.

Polityka wewnętrzna machzenu jest szczególnie efektywna, gdyż ma do dyspozycji dwa kanały: może działać przez tradycyjne kanały i sieci powiązań, nieformalne i oparte na zasadzie pan-klient , jak również może się oprzeć na nowoczesnych zinstytucjonalizowanych formach sprawowania władzy. O ile w czasach sprzed protektoratu model pierwszy był normą, obecnie możemy zaobserwować stopniową profesjonalizację elit politycznych i ekonomicznych oraz odchodzenie od systemu klienckiego. Zmiany te zapewne można przypisać procesom, które zaszły w społeczeństwie marokańskim po odzyskaniu niepodległości: wzrostowi klasy średniej, gwałtownej urbanizacji, ucieczce ludności z terenów wiejskich i wpływowi armii na administrację cywilną. Jednak mimo tych zmian, relacje lojalnościowe wciąż są silnie zakorzenione  w praktyce społecznej i wykorzystywane  dla własnych celów przez administrację królewską.

Władza stara się integrować nowe elity (grupy przedsiębiorców,  nowe elity polityczne – partia socjalistyczna), pomijając dawne formy zależności międzyrodowych, jednakże dla zrównoważenia ich wpływów odwołuje się do starych, sprawdzonych wzorców lojalnościowych. I tak, by zaradzić rosnącym w siłę, modernizującym się kupieckim elitom miejskim zainteresowanym uszczupleniem władzy monarszej, przeciwstawiono im – jako przeciwwagę – posiadaczy ziemskich,  którzy dostali duże przywileje i którym ułatwiono możliwość wzbogacenia się. Wykorzystano w ten sposób tradycyjne, sprawdzone metody machzenu  w dziedzinie poskramiania nadmiernych ambicji najbogatszych i najbardziej wpływowych rodów marokańskich.

Oczywiście  taka polityka wywołała duże napięcia między elitami miejskimi (należącymi głównie do ruchu narodowego, skupionymi głównie w partii Istiqlal) a królem. Problem ten administracja królewska rozwiązała  powierzając członkom największych rodzin marokańskich wysokie stanowiska w administracji państwowej i dając  im względne swobody w zakresie działalności gospodarczej. Wielkie rody marokańskie zajmujące się handlem (głównie z okolic Fezu i genealogii sięgającej proroka Muhammada – podobnie jak rodzina królewska) dostały możliwość uczestnictwa w zarządzaniu państwowymi zakładami przemysłowymi m.in. w strefie przemysłowej w Casablance. Do rodzin, które w tym czasie skorzystały z rozwiązania machzenu i umocniły swoją pozycję były rodziny Kettani, Idrissi, Ouazzani, Alaoui i Amrani. 

Tego rodzaju polityka sprawiła, że wielkie rody marokańskie stały się całkowicie zależne od woli króla w  sprawach ekonomicznych. Oczywiście udział w przemyśle dał możliwość wzbogacenia się tym rodzinom, niemniej jednak równocześnie całkowicie uzależnił je od decyzji króla. Poprzez zaangażowanie tych rodów w działalność produkcyjną i handlową poddaną całkowitej kontroli administracji królewskiej, machzen zyskał względną kontrolę nad majątkami tych rodzin. Zresztą tajemnicą poliszynela jest fakt, że zdobycie większego majątku  w Maroku jest  praktycznie niemożliwe bez przyzwolenia króla.

Najbardziej znaczące rody marokańskie 

Najbardziej uprzywilejowanymi ale zarazem i stanowiącymi największe zagrożenie dla panującej dynastii są wyżej wspomniane rodziny: Alaoui, Idrissi, Amrani, Kettani i Ouazzani. Przywileje i zagrożenia w tym przypadku wypływają z jednego źródła, tzn. są to rodziny spokrewnione. Ród Alaoui to ród, do którego należą przedstawiciele dynastii panującej.  Pozostałe trzy rodziny są również  spokrewnione z rodziną królewską, a więc w  warunkach stosunków lojalności panujących w Maroku nie dziwi obecność przedstawicieli tych rodzin na najbardziej eksponowanych i najbardziej lukratywnych  stanowiskach w państwie.

Niebezpieczeństwo dla dynastii panującej również wynika ze stosunków pokrewieństwa. Mianowicie członkowie tych rodzin są szarifami, a więc mają taką samą legitymizację do sprawowania władzy jak królowie z obecnie panującej dynastii. Nie dziwią więc podejmowane przez Hassana II i Muhammada VI kroki mające na celu roztoczenie kontroli nad poczynaniami przedstawicieli tych rodzin i ich interesami.

Przedstawiciele tych rodzin zajmują stanowiska w administracji państwowej, przemyśle, handlu, bankowości (Wafabank – Kettani), ponadto z rodzin tych pochodzą znani artyści marokańscy i profesorowie pracujący na uniwersytetach w Maroku i za granicą.

Do dużych wpływowych rodów szarifów zaliczyć należy również dwie szanowane rodziny handlowców pochodzące spoza Maroka choć już od dawna zadomowione w tym kraju, mianowicie rodziny Skalli i Iraqi.

Pozostałe rodziny odgrywające dużą rolę na arenie politycznej, kulturalnej i w handlu to rodziny: Bennis, Bensouda, Berrada, Fasi i Tazi.

Sahara Zachodnia – umowy lojalnościowe

O ile nad wielkimi rodami z północnego Maroka machzen roztacza bezpośrednią kontrolę i stara się osłabiać wpływy rodzin o największych ambicjach politycznych, o tyle polityka na terytoriach południowych w Atlasie Wysokim  i Saharze Zachodniej opiera się na umowach lojalnościowych z lokalnymi przywódcami. Najczęściej są to rodziny, które pozostają  w takich relacjach z machzenem od z górą stu lat i które gwarantują władzę machzenu na tych terenach. Obecnie wprawdzie rodziny te nie mogą  stosować przemocy wobec osób sprzeciwiających się władzy Marokańczyków ale nie są pozbawione narzędzi wpływu na lokalną społeczność i poza szacunkiem dysponują też środkami nacisku ekonomicznego.

Na przykład rodzina Chaggaf (m.in. reprezentanci prowincji Dakhla i Tan-Tan w poprzednim parlamencie) zatrudnia duży odsetek lokalnej ludności w fabryce przetwórstwa ryb i oczywistą rzeczą jest, że pracownicy, którzy nie popierają polityki tej rodziny względem machzenu nie zdecydują się na krytykę swych pracodawców z obawy o utratę źródła dochodu. Jako że i inne rodziny saharyjskie, które mają umowy lojalnościowe z machzenem również  są dużymi pracodawcami w regionie, zakłady produkcyjne stają się narzędziem realnego nacisku na lokalną społeczność.

Podsumowanie

W Maroku, poza oficjalnymi kanałami prowadzenia polityki wewnętrznej, funkcjonuje również tradycyjny, nieformalny system powiązań lojalnościowych klient – patron między poszczególnymi rodami, który organizuje wiele zachowań społecznych w stopniu porównywalnym ze współczesnymi rozwiązaniami instytucjonalnymi.

System ten jest skutecznie wykorzystywany przez administrację królewską do osłabiania opozycji w grupie największych rodów marokańskich oraz do uzależnienia ich od siebie i wykorzystywania w zgodzie z interesem rodziny panującej.

Biorąc pod uwagę opisaną przeze mnie specyfikę wewnętrznych zależności w ramach społeczeństwa marokańskiego, rzeczą niezbędną w podtrzymywaniu efektywnych relacji politycznych i gospodarczych z tym krajem wydaje się być uwzględnienie specyficznych powiązań rodowych. Ich znajomość ma znaczenie, ponieważ umożliwia właściwą ocenę pozycji społecznej partnera i odpowiednie określenie strategii działań czy rozmowy. Uwzględnienie tej specyficznej rzeczywistości ma także znaczenie dla planowania inwestycji i zrozumienia jej ewentualnego wpływu na ich realizację.

Podsumowując, współczesne rozwiązania instytucjonalne mają w Maroku znaczenie, ale pamiętać należy, że ostatecznie… rodzina jest najważniejsza!